Kust, Gezondheid en Toerisme
Het is algemeen bekend dat in Nederland sprake is van vergrijzing. Voor Zeeland geldt dit in sterkere mate; deze kustregio heeft naast vergrijzing ook te maken met een krimpende bevolking. Een vergrijzende bevolking gaat veelal gepaard met een hogere druk op gezondheids- en zorgvoorzieningen. In een krimpregio zijn deze voorzieningen moeilijk in stand te houden.
Het is algemeen bekend dat in Nederland sprake is van vergrijzing. Voor Zeeland geldt dit in sterkere mate; deze kustregio heeft naast vergrijzing ook te maken met een krimpende bevolking. Een vergrijzende bevolking gaat veelal gepaard met een hogere druk op gezondheids- en zorgvoorzieningen. In een krimpregio zijn deze voorzieningen moeilijk in stand te houden.
Zeeland heeft echter niet alleen te maken met vergrijzing van inwoners, maar ook met vergrijzing van de toerist. De provincie ontvangt jaarlijks miljoenen toeristen, die ook ouder worden. Dit betekent dat de wensen en verwachtingen van deze gasten veranderen. Dit vraagt om veranderingen in het aanbod van toeristische voorzieningen, en deze gasten doen ook in meer of mindere mate een beroep op gezondheidsvoorzieningen.
Maar gezondheid is niet alleen relevant voor de ouder wordende gast. Nederlanders zijn meer en meer bezig met aspecten als gezonde voeding, bewegen, vaker sporten en genoeg rust en ontspanning. Niet alleen in de thuisomgeving is deze trend zichtbaar, ook tijdens de vakantie of een dagje weg is gezond bezig zijn steeds belangrijker. Zeeland kent vele omgevingskenmerken die de gezondheid van toeristen (én inwoners) positief zouden kunnen beïnvloeden.Vooral in een kustlandschap lenen de natuurlijke omgeving, ruimte en infrastructuur zich uitstekend voor (gezonde) activiteiten in de buitenlucht.
Dankzij de grote hoeveelheid toeristen heeft Zeeland in potentie een bredere basis voor het in stand houden van gezondheidsvoorzieningen. Het komt echter nog maar weinig voor dat voorzieningen gericht op het stimuleren van een gezonde leefstijl of gericht op het verlenen van zorg worden ontwikkeld en aangeboden voor zowel inwoners als toeristen. Dit vormt de achterliggende gedachte achter het concept Gezonde regio. Het Lectoraat Healthy Region bij HZ University of Applied Sciences doet onderzoek naar het concept Gezonde regio en de wijze waarop dit tot stand kan worden gebracht. De relatie tussen omgevingsfactoren en gezondheid wordt, samen met studenten, ondernemers, bestuurders en onderzoekers verkend en samen werken deze partijen via sociale innovatieprocessen aan een gezonder leven voor zowel bewoners als toeristen in Zeeland.
Zowel de Provincie Zeeland alsook de Gemeente Veere zien het concept Gezonde regio als kans voor het omgaan met toekomstige demografische ontwikkelingen, het aansluiten op de trend actief met gezondheid bezig te zijn en als place-branding van Zeeland als gezonde regio. Deze ontwikkeling past vanuit toeristisch-historisch perspectief gezien goed bij Zeeland. In de 19de eeuw ontstond in Zeeland een badcultuur langs de kust met bad- en kuurhuizen, badpaviljoens en hotels om aan de wensen van de bezoekers te kunnen voldoen. Vanaf het midden van de twintigste eeuw werd kusttoerisme populair bij een groter publiek en er ontstonden ook campings. De kust en het water werden toen vooral voor recreatieve doeleinden gebruikt (Kruizinga, 2015).
Kustlandschappen bevorderen een gezonde leefstijl, thuis of op vakantie (Wheeler et al., 2012). Voor Zeeland zijn de omgevingsfactoren door het lectoraat Healthy Region in samenwerking met de GGD gebundeld onder de noemer Zeeuwse Elementen. De Zeeuwse Elementen zijn sociale contacten, zingeving, ontspanning en rust en een omgeving die uitnodigt tot bewegen. De aanwezigheid van deze elementen maakt dat de natuurlijke omgeving in Zeeland mensen stimuleert tot gezond gedrag.
Uitdaging is om de Zeeuwse Elementen te benutten voor nieuwe producten en diensten, ontwikkeld in samenspraak met overheden, ondernemers, maatschappelijke organisaties, inwoners en toeristen. Deze producten en diensten bevinden zich op het snijvlak van sport en bewegen, vitaliteit, toerisme, welzijn en gezondheidszorg. De ontwikkeling vindt plaats door middel van een sociale innovatie-aanpak. De eerste stap hierbij is het in beeld brengen van de belangen van de verschillende stakeholders. Dit artikel beschrijft de operationele invulling hiervan.
Allereerst is via online surveys bij toeristen in Zeeland en bij ondernemers in de vrijetijdseconomie in de gemeente Veere data verzameld over het perspectief van Zeeland als gezonde regio. Daarnaast is via kwalitatief onderzoek data verzameld onder inwoners van Vrouwenpolder, een dorp in de gemeente Veere met ruim 1.100 inwoners. De data hebben betrekking op in hoeverre Zeeland een omgeving is en voorzieningen/activiteiten aanbiedt die uitnodigen tot bewegen.
Perspectief van de bezoeker
Via het Zeelandpanel van Kenniscentrum Kusttoerisme is aan toeristen in Zeeland een vragenlijst over Zeeland als gezonde regio voorgelegd. De vragenlijst werd ingevuld door 414 respondenten, waaronder zowel Nederlandse als buitenlandse dagrecreanten en verblijfsgasten.
Uit de resultaten bleek dat de respondenten Zeeland vooral zien als een provincie met uitgekiende mogelijkheden om te ontspannen. Het overgrote deel komt naar Zeeland om te genieten van het strand, de zee en duinen en het (relatief lege en rustige) polderlandschap (Timmermans et al., 2016). 97% van de panelleden geeft aan Zeeland bij uitstek geschikt te vinden als omgeving om te ontspannen, 89% kan hier goed herstellen na drukte of stress en 59% kan zich voorstellen dat de omgeving aangenaam zou zijn om in te herstellen na een medische ingreep. Zeeland is een omgeving om van te genieten (74%) en bij te komen van stress (26%) (Timmermans et al., 2016). Ook ondernemen bezoekers recreatieve en/of sportieve activiteiten (20%) gedurende hun vakantie in Zeeland. Gemiddeld 17% van de panelleden geeft aan in grotere mate aan de Nederlandse norm voor gezond bewegen te voldoen dan gewoonlijk. Toch nodigt de vakantie niet uit tot het definitief veranderen van negatieve leefstijlen, zoals bijvoorbeeld roken of overmatig alcoholgebruik.
Perspectief van de bewoner
Uit dit onderzoek bleek dat ook voor bewoners omgevingsfactoren de gezondheid beïnvloeden. Een belangrijk aspect betreft sociale contacten met familie en vrienden, echter met enkele kanttekeningen. In de eerste plaats durven zorgbehoevenden hun sociale contacten niet altijd te gebruiken op momenten dat zij een specifieke hulpvraag hebben. Ook bestaat er eenzaamheid welke soms moeilijk is op te sporen, laat staan te doorbreken. Toch is er veel sociale zorg: mensen kennen elkaar en willen elkaar best helpen. Wanneer bekend is dat iemand hulp nodig heeft, wordt het wel opgelost. Bewoners ervaren dit als positief, mensen houden hun ogen voor elkaar open.
Voor veel mensen in het dorp is er een kerkelijke gemeenschap waar zij lid van zijn. Niet alleen zorgt deze gemeenschap voor sociale contacten, zij bieden ook hulp aan elkaar, en aan mensen die niet direct lid zijn van de kerkelijke gemeenschap. Deze gemeenschap geeft ook invulling aan het tweede aspect van de gezonde regio: namelijk zingeving. Dit wordt op veel verschillende manieren ingevuld. Het bieden van hulp aan anderen, of bijdragen aan een fijne woonomgeving, geeft mensen het gevoel dat zij er toe doen. Ook de ondernemers in het dorp leveren een grote bijdrage aan de leefbaarheid door de organisatie van evenementen.
Het aspect ontspanning en rust is niet alleen voor toeristen van belang, maar draagt ook bij aan de kwaliteit van leven voor inwoners. Zij hechten aan hun rust en ruimte in hun woonomgeving en willen die rust ook zo veel mogelijk behouden, ook in het seizoen. Al vindt een aantal inwoners ook de variatie tussen het drukke seizoen in de zomer en de rust in de winter een leuk aspect van het wonen in het dorp Vrouwenpolder.
Horeca, natuur en strand worden gezien als aspecten van de omgeving die belangrijk zijn voor de leefbaarheid. Deze plekken stimuleren ontmoeting en ondersteunen daardoor sociale contacten voor zowel inwoners als toeristen. Ook nodigen zij uit tot bewegen en actief recreëren. Het natuurgebied direct buiten het dorp maakt dat inwoners ook nooit meer weg willen uit hun dorp. Er zijn vrij veel verenigingen die sportieve activiteiten aanbieden (met een nadruk op ouderen), maar het aanbod loopt wel terug, en er is bezorgdheid dat er voor jongeren niet genoeg aanbod is. Toch worden er wel sportieve evenementen georganiseerd in het dorp, of in de directe omgeving, zoals de kustloop en de kustmarathon. In nieuwe ontwikkelplannen tussen het dorp en het strand worden faciliteiten ontwikkeld voor actieve vrijetijdsbesteding die zowel voor toeristen als inwoners gebruikt kunnen worden. De infrastructuur voor wandelen en fietsen zijn in en om het dorp - dankzij de grote aantallen toeristen - ook voor de inwoners erg goed te noemen.
Perspectief van de ondernemer
Van de 44 ondernemers in de vrijetijdssector in de gemeente Veere die deelnamen aan het onderzoek gaf het overgrote deel aan zich vooral te richten op de gezonde bezoeker (Timmermans et al., 2016). Gevraagd naar activiteiten op het gebied van gezondheid zeggen ondernemers vooral een aanbod met betrekking tot gezonde voeding, bewegen en rust te ontwikkelen. Wel zijn ondernemers zich bewust van gasten die een zorgbehoefte hebben. Echter, slechts 10% van de ondernemers richt zich specifiek op gasten met een zorgvraag. Dit doet men vooral door fysieke aanpassingen (zoals een drempelloze hotelkamer met brede deuren en aangepaste badkamer voor rolstoelgebruikers) en het aanbieden van aangepaste voeding voor gasten met een dieet.
Ondernemers overwegen nadrukkelijk in te spelen op de trend om meer actief met gezondheid bezig te zijn en zien kansen tot innovatie en crosssectorale productontwikkeling in gezondheidstoerisme. 19% van de ondernemers heeft concrete plannen en anderen tonen volop ideeën. De gemeente kan in de ogen van ondernemers vooral een faciliterende rol spelen op het gebied van promotie en stimuleren van samenwerking, naast de traditionele taak van het faciliteren met procedures en vergunningen. Er is volgens ondernemers een goede basis om samen te werken naar een "wij-gevoel” rondom gezondheidstoerisme.
Inspiratiesessie beleid gezondheidstoerisme
Tijdens een inspiratiesessie in de gemeente Veere werden de voorgaande resultaten gepresenteerd aan ondernemers uit de vrijetijdssector en gezondheidszorg en medewerkers van overheidsinstellingen. Doel was geven van inzicht in de context van de gezonde regio op internationaal, nationaal en regionaal niveau. Hierbij waren ondernemers uit de vrijetijdssector en gezondheidszorg en medewerkers van overheidsinstellingen aanwezig. Behalve de presentaties van de onderzoeksresultaten waren er ook pitches met toekomstperspectieven van een aantal bevlogen ondernemers en werd er gebrainstormd over kansen, mogelijkheden en daadwerkelijke initiatieven op de thema’s Healthy Living, Healthy Lifestyle, Healthy Hospitality en Healthy Holidays. Dit om aan de hand van de verzamelde data, ervaringen en meningen van bewoners en ondernemers een stap verder te komen in de beleidsvorming. In deze sessie ontstonden acht belangen voor de operationalisering van beleid gezondheidstoerisme naar concrete activiteiten (zie box 1).
Box 1: Belangen bij operationaliseren beleid gezondheidstoerisme
- Gezondheidstoerisme moet op verschillende niveaus worden ontwikkeld passend bij het DNA van de kernen. Als uitgangspunt kan de positioneringspiramide worden gebruikt, waardoor een onderscheid gemaakt kan worden naar de echt onderscheidende producten, aantrekkelijke producten en volume producten.
- Bij de ontwikkeling van producten en diensten op het gebied van gezondheidstoerisme is het van belang dat de eigen inwoners nauw betrokken worden.
- Naast lokale inbedding is gezamenlijke communicatie en daarmee goede vindbaarheid van de producten en diensten voor burger en gast noodzakelijk.
- Het aanspreken van nieuwe doelgroepen wordt als kansrijk gezien door ondernemers: wat goed is voor de inwoner is ook goed voor de gast en vice versa.
- Kansrijke initiatieven van gezondheidstoerisme zijn gericht op het verlengen van het seizoen.
- De zorg- en welzijnswereld is nu nog gescheiden van de toeristisch-recreatieve wereld. Elkaars taal spreken en begrijpen zou samenwerking tussen de werelden bevorderen.
- Koppeling met toerisme-sport-bewegen wordt als kansrijk gezien.
- Rol van de gemeente wordt als faciliterend gezien met een behoefte aan ontschotting (samenwerking tussen de verschillende afdelingen en sectoren).
Besluit
In dit artikel werden de perspectieven van bewoners en bezoekers over Zeeland als gezonde regio gepresenteerd. Ook is ingegaan op hoe ondernemers het aanbod vormgeven en welke trends en demografische ontwikkelingen daar invloed op gaan hebben. Dit alles om te komen tot een eerste stap in het ontwikkelen van gezondheidsbeleid en de operationele invulling ervan; het in beeld brengen van de belangen die bij verschillende stakeholders aanwezig zijn. Het is nu zaak deze inzichten op een goede en effectieve manier toe te passen op diensten en producten die worden ontwikkeld op het gebied van sport en bewegen, vitaliteit, toerisme, welzijn en gezondheidszorg in de Gemeente Veere en zo mogelijk ook daarbuiten.
Grote waardering is er bij zowel toeristen, inwoners en ondernemers voor de mogelijkheden die de (natuurlijke) omgeving in Zeeland biedt voor gezondheid. In de volgende stap van het sociale innovatieproces, het opzetten van pilots, dient het gebruik van deze omgevingskenmerken in relatie met gezondheid terug te komen. De pilots omvatten concrete initiatieven welke beantwoorden aan het hierboven beschreven overzicht van belangen en maken duidelijk gebruik van omgevingsfactoren. Hierbij geldt dat de innovatie en expansie van het aanbod van voorzieningen zowel bewoners als toeristen ten goede kan komen. Bovendien zijn deze inzetbaar voor een variatie aan doelgroepen; van mensen die gezond zijn en gezond bezig willen zijn tot aan mensen met een zorgvraag.
Contactgegevens auteurs
Dr.
Mathilde Matthijsse, Onderzoeker, HZ University of Applied Sciences,
m.matthijsse@hz.nl
Prof. Dr. Olaf Timmermans, Lector Healthy Region, HZ University of Applied Sciences,
