En toen was er even geen vrijetijd buitenshuis

"Eerdere crisissen waren vooral economisch van aard. Het probleem is dat deze crisis ook onze gezondheid treft en we niet precies weten hoe de situatie zich gaat ontwikkelen. Iedereen zit te wachten op een nieuwe normaliteit die gaat ontstaan. Ondertussen adapteert de sector zich wel aan de noodzaak van dit moment. En dat is in eerste instantie niet anders dan eerdere reacties, zoals bijvoorbeeld kijken naar nieuwe businessmodellen en meer doen met minder. Maar men weet niet hoelang het gaat duren. Het is niet zoals in een recessie dat je min of meer weet dat het na een periode van een paar jaar weer enigszins hersteld."

Enigszins. De noodzaak voor flexibiliteit en het gegeven dat je moet proberen om klanten te binden hebben in het verleden getoond belangrijk te zijn. Maar juist het contact met klanten staat in de huidige crisis onder druk. Je ziet gelukkig al wel creatieve oplossingen om de dienstverlening aan te passen aan de nieuwe situatie, zoals de Nieuwemarkt in Amsterdam omtoveren in een groot leisure-oord of het aanbod van tal van online belevingen. De meeste ondernemers in de vrijetijdsector zijn gelukkig goed in aanpassen. Tenminste in de zin van de praktische dingen zoals afstand houden en veiligheidsmaatregelen nemen. Men is gewend om met regels om te gaan. 

Toch is deze situatie anders. Op korte termijn kun je allerlei fysieke veranderingen aanbrengen, maar je weet niet hoe de psychologie van de klant zich in de toekomst gaat ontwikkelen. Gaan we terug naar de oude gewoontes of gaan mensen hun consumptiepatronen structureel veranderen? Als er geen nieuwe uitbraak komt dan zullen mensen er waarschijnlijk vrij snel overheen stappen. Bij terroristische aanslagen bijvoorbeeld, komen drie maanden lang weinig of geen toeristen naar de plek waar een bom ontploft is, maar daarna komt het snel terug op gang. De kansen zijn klein dat een volgende aanslag op dezelfde plek plaatsvindt, ook gezien de verhoogde veiligheidsmaatregelen. Echter in de huidige situatie heb je altijd het gevaar dat er een tweede uitbraak komt. Iedereen is in potentie een essentieel gevaar, zelfs je eigen familie. Er zijn geen garanties. In het begin zag je de impuls om buitenlanders buiten te houden voor de veiligheid. Dat duurde echter kort. Het probleem is dat het heel onvoorspeelbaar is. 

"Dat zijn inderdaad interessante vragen. Het was voor het eerst sinds lange tijd dat op grote schaal vrijetijd buitenshuis gewoonweg even niet bestond. Je mocht niet naar buiten, niet reizen, geen fysieke activiteiten met vrienden ondernemen. Een unieke situatie. Wat je dan ziet is dat mensen de vrijetijd beginnen te missen en via allerlei (digitale) kanalen substituten vinden en smoesjes verzinnen om toch even naar buiten te mogen, zoals de hond van de buren lenen. Ineens is de vrijteijdsbeleving totaal anders. Of er dan een nieuwe norm voor de optimale vrijetijdsbeleving ontstaat is moeilijk te zeggen. Dat zal ook gedifferentieerd zijn. Er zullen mensen zijn die blijvend weg willen van de stad en meer de natuur en het buitengebied opzoeken. Ouderen en mensen met bijvoorbeeld gezondheidsklachten zullen proberen uit de buurt van anderen te blijven. Terwijl jongeren die twee maanden thuis hebben gezeten nu graag willen feesten en naar het strand willen."

"Om te beginnen zou ik liever spreken over verantwoorde en minder-verantwoorde vormen van vrijetijd. Vrijetijd ontplooien op meer afstand en meer in de familiekring is in de huidige situatie meer verantwoord dan feesten organiseren met honderden mensen bij elkaar. Wat jullie schetsen ten aanzien van de tijdsgeest is een heel Nederlands perspectief. Nederlanders willen heel graag individualistisch hun eigen keuzes maken en geld uitgeven. Als je naar andere landen kijkt is die vraag minder aan de orde. In Azie zie je dat bepaalde landen (zoals Singapore, Hongkong, Macau) heel goed voorbereid waren. Ze deden ervaring op met SARS en konden bepaalde restricties eenvoudig implementeren, aangezien mensen daar gewend zijn om te doen wat de regering zegt. Het virus heeft daar veel minder impact gehad door de acceptatie van collectief gedrag. Dat is een interessant fenomeen. Hier willen mensen vaak onbeperkte individuele vrijheid hebben ongeacht de kosten voor het collectief. En dan heb je ook direct het gevaar dat de samenhang tussen generaties begint af te brokkelen. Jongeren bijvoorbeeld worden nauwelijks getroffen, die willen gewoon naar Ibiza en feesten. 

De isolatie wordt vanuit het individualisme in Nederland geheel anders beleefd dan in andere landen. Ook binnen Europa. Ik zit nu in Portugal en ook hier is de isolatie minder problematisch geweest. Toerisme is vanuit dit oogpunt wel een uitdaging. Toerisme is 12% van de economie van Portugal, waardoor de komst van toeristen economisch zeer wenselijk is. Portugal kan roepen dat ze nu schoon en veilig zijn, maar blijft dat zo als er zometeen Nederlanders, Engelsen en Duitsers komen? Het is moeilijk als we het over vrijetijd en vakantie hebben om collectief te denken. Vakantie is voor ons vrijheid. ‘Ik kan doen wat ik wil’. Dat zag je ook in het begin van de crisis in Spanje toen Engelse toeristen door de politie gesommeerd werden binnen te blijven, maar desondanks met grote groepen op straat bier dronken en feest vierden, want "wij zijn niet besmet”."

"Dat zit dan met name richting psychologische factoren. Gedragsoriënterende perspectieven zijn weinig aan de orde geweest. In het begin is het ook redelijk makkelijk. Er worden regels opgesteld omtrent binnen blijven en afstand houden. Daar zijn overheden heel goed in. Maar op den duur moet er een nieuw normaal ontstaan waarbij je meer moet vertrouwen op het gedrag van individuen en groepen. Dan is het bijvoorbeeld noodzakelijk om zicht te hebben op hoe mensen zich onder normale omstandigheden in hun vrijetijd gedragen. Er is veel onderzoek gedaan over het gebruik van de ruimte. Een klassiek gegeven is dat in een natuurgebied de parkeerplaats vol met auto’s staat en dat vrijwel iedereen te vinden is in een straal van 500m. Normaal gesproken is dat geen probleem. Zelfs handig, omdat je faciliteiten dichtbij de parkeerplaats neerzet. En de mensen die weg van de massa willen, weten dat ze iets verder moeten lopen om drukte te vermijden. Maar met de nieuwe realiteit heb je een oplossing nodig waarin je dergelijk gedrag verandert en niet iedereen rondom de parkeerplaats geclusterd wil zien. Er zijn talrijke situaties die heel voorspelbaar zijn waarbij vrijetijdsexperts advies zouden kunnen geven." 

"Dit zal wel weer enigzins terugkomen. Misschien niet in dezelfde mate, want er waren al stromingen om de rust in de stad terug te brengen. De huidige situatie komt natuurlijk goed uit voor beleidsmakers die overtoerisme willen terugdringen. Noodgedwongen is er een pauze ingelast om de stad opnieuw uit te vinden. Om dat goed te doen is het natuurlijk wel belangrijk grip te krijgen op hetgeen mensen in de toekomst met de stad willen. Waarschijnlijk zal er meer differentiatie ontstaan in meer snelle gebieden, voor groepen die bruisendheid willen, en meer trage gebieden voor zij die meer uit de drukte willen stappen. Hoe de inrichting van woonwijken er dan concreet uit komt te zien weet ik niet. Maar plekken dienen naast veilig te zijn, bovenal ook samenkomst mogelijk te maken. Dat hebben we de afgelopen tijd gemist. 

Evenementen kunnen daarbij als laboratoria dienen om concepten uit te proberen en zijn bovendien een mooi middel om het gevoel van saamhorigheid en sociale cohesie weer op te bouwen. Net als steden moeten echter ook evenementen opnieuw uitgevonden worden. De afgelopen weken heb ik diverse evenementen gezien die de 1,5 meter norm hebben geprobeerd om uit te voeren. Dat zijn zeker evenementen, maar ik twijfel eraan of de beleving op afstand aantrekkelijk is en blijft. Je moet veel vrijwilligers inzetten om iedereen op afstand te houden. En zodra het event over is hebben mensen meteen de neiging om samen te komen. Het vereist een hele gedragsverandering om het en veilig en aantrekkelijk te kunnen houden."

"Ja dat is overduidelijk ineens heel erg belangrijk geworden. En niet als tegenstelling, maar juist vervlochten. Er is impact op zowel het gedrag als de aanbodskant. Je ziet dat de technologie die al jaren is blijven hangen, zoals AR en VR, in een paar maanden een enorme vlucht genomen hebben. Dingen die in kleine groepen kunnen zonder benodigde ‘echte live sfeer’, die zijn bijvoorbeeld heel snel en goed online gegaan. Platforms als Zoom en Teams zullen steeds meer voor afspraken gebruikt worden. En dat kan weleens een deel van de fysieke sociale ontmoetingen overnemen. Het is makkelijk, goedkoop, je kunt ook gewoon een biertje doen, er is geen reistijd meer. De ontdekking dat reizen en fysieke aanwezigheid niet nodig zijn gaat geheid verandering geven in ons gedrag. Toch zou je traditioneel gezien zeggen dat mensen behoefte houden aan offline ervaringen en ontmoetingen en dat die dus niet zullen verdwijnen.

In het aanbod zag je, ook vanuit financieel oogpunt, de afgelopen jaren een verschuiving naar meer en meer ‘live’ festivals. Artiesten konden zo verdienen, want online of aan cd’s kon je bijna niets verdienen. Nu kun je indenken dat er juist een verschuiving de andere kant op plaatsvindt. Niet alleen vinden mensen het (nu nog) lastiger om aan live events deel te nemen, bovenal is er sprake van een enorme schaarste met weinig capaciteit. Als je als consument muziek wilt luisteren dan zul je dat ook online moeten gaan doen. Dus waarom zou de muziekindustrie daarin geen model opzetten waarbij online goedkoper is dan het daadwerkelijk live event maar wel met duidelijke inkomsten. Zie de parallel met ‘pay per view’ voetbalwedstrijden. Dat kan voor muziek ook heel goed. De industrie is noodgedwongen om nieuwe businessmodellen uit te vinden en de verschuiving van van live music naar streaming betekent voor de waardeketen van festivals dat zij in de problemen beginnen te komen. Je ziet dat bepaalde sectoren dreigen kleiner te worden of helemaal te verdwijnen. Dat is trouwens een doorlopend proces, ook zonder echte crisis verschuiven er zaken, maar het versnelt nu."

"Spreiding in ruimte is heel lastig want heel veel voorzieningen zijn gericht op de massa, zowel qua verblijf, vervoer als vermaak. Wat ook nodig is want als iedereen dingen in de vrijetijd wil doen moet je bepaalde schaalgrootte hebben om het aan te kunnen. Beheersbaarheid en betaalbaarheid. Overigens als we allemaal gespreid vakantie zouden nemen dan levert dat ook weer problemen van mobiliteit op bijvoorbeeld. 

Spreiding in tijd is mogelijk wat realistischer. Dat je de grote massa vermijdt en gasten over meer tijdvakken op een dag laat langskomen. Maar tijdspreiding is ook al decennia een onderwerp in Nederland. Vaak is zeer cultureel bepaald wat er mogelijk is. Als je nieuwe praktijken kunt creëren waardoor mensen op andere tijden dingen gaan doen dan ze normaliter zouden doen dan heb je de oplossing. Om 9.00 uur naar de bioscoop bijvoorbeeld. Maar daar ziet het toch niet echt naar uit. Ik weet niet hoe je gedragspatronen die decennia zijn ingesleten snel kan veranderen. Je zit namelijk met allerlei beperkingen: denk aan kinderen, denk aan vervoer, denk aan ‘normale’ werktijden. De ervaring leert: wat je ook probeert, tijdspatronen blijven toch min of meer hetzelfde. De vraag van tijdsordening is fundamenteler en ingewikkelder dan je denkt." 

De hang naar rust en natuur die zie je heel veel op dit moment. Noodgedwongen omdat veel niet beschikbaar is, maar ook omdat het voldoet aan de behoeften van mensen in deze tijd. Ik zag interessante berekeningen: wat gebeurt er als alle Nederlanders in eigen land op vakantie willen? Dat is gewoon fysiek gezien niet mogelijk, Nederland is beperkt in ruimte. Als de crisis doorzet en het langer duurt dan een paar maanden en alle Nederlanders zouden in eigen land van de natuur willen genieten met de beperkte capaciteit van accommodaties, dan zullen er alternatieven moeten komen. Dat je andere plekken gaat benutten om aanbod en leisure experiences aan te bieden. Dat je combinaties maakt tussen AR en VR en realiteit. 

"Die herwaardering is heel relevant want we komen tegenwoordig steeds minder gemakkelijk in contact met mensen in onze eigen leefomgeving. Terwijl dat juist nu crucialer lijkt. En omdat veel mensen in de vrijetijd (ver) weg gaan, dus uithuizig zijn, hebben we ook geen tijd om die contacten aan te gaan en onze eigen omgeving te ontdekken. Nu we gedwongen worden om meer tijd dichter bij huis te besteden, zegmaar toerist in eigen regio te zijn, dan kan dat veel positieve effecten hebben: een stijgende waardering van de eigen omgeving, mogelijk ook minder vaak en ver reizen, goed voor de sociale cohesie en ook nog eens goed qua duurzaamheid.

Er is natuurlijk wel een enorme kans want we kunnen zien dat onze activiteiten een negatieve invloed hebben op het milieu en onze omgeving in het algemeen. We weten hierdoor wat schone lucht is, dat hadden we decennia niet ervaren. We weten welke problemen we kunnen veroorzaken." 

"Het meest logische zou zijn dat je een systeem krijgt dat de feitelijk kosten van dit soort reizen en activiteiten in beeld brengt en doorbelast. Op dit moment zijn er geen belastingen over kerosine voor de luchtvaart, bijvoorbeeld. De echte kosten zijn lastig te traceren en zo is het makkelijk voor veel mensen om lange afstanden af te leggen om dingen te zien. De vraag is echter wat de politieke wil is om hiervan een echt duurzaamheidsvraagstuk te maken. Als je zegt ‘we maken vliegen veel duurder’ en we gebruiken het geld om bijvoorbeeld het wegvallen van toerisme te compenseren, dat zou interessant kunnen zijn. Er zijn minder toeristen, want minder mensen kunnen het betalen. En die het wel kunnen betalen die betalen dan ook voor dingen die wegvallen. Je creëert zo een meer duurzame toerismeindustrie."

"Klopt maar toerisme is natuurlijk altijd een luxe geweest. Moet je het wel goedkoop willen maken? Er zijn verschillende alternatieve vormen denkbaar. Bijvoorbeeld dichterbij huis. Of gebruik het geld van de ‘luxe’ reizigers om andere mensen ook van vakantie te kunnen laten genieten. Vooralsnog laten we iedereen heel erg vrij in keuzes en mogelijkheden en laten we de markt heel vrij om daarop in te spelen. Dan krijg je de situatie die we tot voor kort hadden: lage prijzen, massatoerisme en veel en ver reizen. Als we nu zouden kiezen voor een ander systeem, duurzamer, minder massaal, exclusiever, dan zou dat op zijn minst voor sommige mensen beperkingen met zich meebrengen, maar het kan ook veel duurzaamheidsvraagstukken oplossen."

"Ik denk dat ze verbaasd zullen staan in de wijze waarop mensen hun eigen vrijetijdsconsumptie hebben geplaatst boven het belang van duurzaamheid en het belang van de samenleving. Dit is ook wel het verschil tussen bijvoorbeeld China en het Westen. Zij kunnen het anders oplossen omdat ze een ander systeem hebben. We wilden tot het allerlaatste moment onze vrijheden niet inperken, de economie niet beschadigen, door dingen te sluiten. En dat heeft levens gekost. Mensen zullen verbaasd zijn dat we dat soort keuzes hebben gemaakt terwijl het logischer is met z’n allen keuzes te maken het met z’n allen te doen."

"In het verleden was er het idee van de noodzaak mensen op te leiden om hun vrijetijd goed te besteden. Dat verantwoorde tijdsbesteding goed is voor hun welzijn. Dat idee kan nu herleven als ‘hoe gaan we met het virus om?’. En dat is belangrijk want dat gaat niet alleen over werk of onderwijs, maar ook hoe we onze vrijetijd besteden en wat we in onze vrijetijd gaan doen.

Ik zie een rol voor leisure education in de bredere zin dat mensen opgeleid moeten worden voor de beste manier om vrijetijd te besteden om besmettingen te ontwijken en om iedereen veilig te houden. Je zult in de toekomst steeds meer zien dat bepaalde vormen van gedrag als ongewenst worden gezien. Te dichtbij mensen gaan staan of hoesten. We zullen een andere relatie met elkaar hebben in de openbare ruimte en mensen moeten dat als onderdeel van hun normen en waarden gaan zien. Daar kan leisure educatie een rol spelen.

Het gaat mij betreft dan ook vooral over gemeenschapszin. Het is interessant dat mensen het nog steeds moeilijk vinden om in termen van de samenleving te denken. Dat we het gevoel niet echt hebben dat we ook deel uitmaken van het grotere geheel en dus ook onze bijdrage moeten leveren aan de gezondheid van de samenleving. Dat moeten we proberen te borgen in het curriculum."