Wat is het toekomstperspectief voor vrijetijdssector?

40ste editie van het CBS/NBTC/NRIT/CELTH Trendrapport

Vandaag verschijnt de 40ste editie van het Trendrapport toerisme, recreatie en vrije tijd. Wat in de jaren tachtig van de vorige eeuw begon met een dun boekje rond het toen nieuwe ContinuVakantieOnderzoek (CVO) is in veertig jaar uitgegroeid tot een volwaardig jaarboek voor de gehele toerisme- en vrijetijdssector met trends, data, ontwikkelingen en inspiratie. Een periode waarin het aantal vakanties van Nederlanders verdubbelde naar 40,6 miljoen en het inkomend toerisme verviervoudigde naar maar liefst 20,1 miljoen gasten. We ontdekten ook massaal andere landen want buitenlandse vakanties groeiden vele malen sterker dan binnenlandse. Dat resulteerde in een enorme groei van de bestedingen aan vakanties: van 3,8 miljard euro veertig jaar geleden tot 22,0 miljard euro in 2019. Toerisme is een sector die de afgelopen 40 jaar heel wat tegenslagen heeft moeten overwinnen maar telkens sterker uit de strijd kwam. Tot de COVID-19 pandemie. De vrijetijdssector begeeft zich sinds maart 2020 in zwaar weer en moet nog steeds op veel fronten fors inleveren. De crisis is zo ongekend en onvoorspelbaar dat het uitermate onzeker of we naar hetzelfde niveau van voor de crisis zullen terugkeren.

Het Trendrapport kwam ook dit jaar tot stand in samenwerking met de markt, het onderwijs en de overheid. NRIT, het Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen (NBTC), Centre of Expertise Leisure, Toerisme & Hospitality (CELTH) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) hebben in een intensieve samenwerking dit rapport samengesteld.

In deze editie doen we verslag van het functioneren van de vrijetijdssector in 2020, het eerste Coronajaar, met een doorkijk naar 2021. In 2020 hadden we na een mooie zomer nog hoop dat we in 2021 de weg naar het nieuwe normaal weer konden inslaan. Helaas maakten nieuwe besmettingsgolven en varianten ons pijnlijk duidelijk dat we nog lang met corona zullen moeten leven.

Terugblik op een bewogen 2020

2020 was een bewogen jaar waarin het wereldwijde toerisme kromp met een ongekende 73 procent. En dat na een vrijwel onafgebroken groei vanaf de eeuwwisseling. Ook het Nederlands inkomend toerisme kreeg een flinke klap en kromp met 64 procent. Het aantal binnenlandse gasten daalde, vooral vanwege de lockdowns in voor- en naseizoen, met 22 procent. Het uitgaand toerisme halveerde ondanks een mooie zomer met nog redelijk wat reismogelijkheden. Niet geheel verwonderlijk kreeg het zakelijk toerisme het heel moeilijk. In 2020 krompen de zakelijke hotelovernachtingen met 62 procent. Al met al resulteerde dat in een forse afname van de toeristische bestedingen voor ons land. De totale toeristische bestedingen in de Nederlandse economie daalden in 2020 met 38,9 miljard euro naar een totaal van 52 miljard euro. Dat had grote gevolgen voor de bijdrage van toerisme aan het bbp, die kromp van 4,4 procent naar 3,2 procent. De sector was in één klap de groei van de afgelopen tien jaar kwijt. Een klein lichtpuntje was de impact op het klimaat. Door de gevolgen van en maatregelen tegen COVID-19 is de ‘carbon footprint’ van Nederlandse toeristen in 2020 met 48 procent gedaald ten opzichte van 2019. Deze footprint was in 2020 voor het eerst lager dan in 2002.

Figuur 1: Inkomend toerisme en vakanties van Nederlanders, 1980-2020

De herontdekking van Nederland Vakantieland

Toch was het niet allemaal kommer en kwel. Vakantieland Nederland werd met name door Nederlanders zelf herontdekt en recreatie in de eigen omgeving nam een grote vlucht. Zo is 66 procent van de Nederlanders meer gaan wandelen en gingen veel Nederlanders voor het eerst op fietsvakantie in eigen land. In de zomer van 2021 noteerden Nederlandse logiesaccommodaties al meer overnachtingen dan in pré-coronatijden.

De vrijetijdssector in het maatschappelijk speelveld

In het Trendrapport doen we altijd verslag van het maatschappelijk speelveld waarbinnen onze sector opereert. Zo blijft de wereldbevolking groeien maar wel in een gematigder tempo dan voorheen. Daarnaast vergrijst de Europese bevolking langzaam maar zeker. In Nederland zijn er inmiddels meer ouderen dan jongeren en heeft een kwart van de bevolking een migratieachtergrond. In 2020 kromp de Nederlandse economie maar beperkt, zeker in vergelijking met andere landen. De economie verkeerde in augustus 2021 weer in hoogconjunctuur. De vrijetijdssector zal evenwel nog jaren nodig hebben voor herstel. Zorgen zijn er over de structuur van de economie en de arbeidsmarkt. Een arbeidsmarkt die vanwege technologische ontwikkelingen aan de vooravond van structurele veranderingen staat. Volgens experts van McKinsey zal in 2025 de helft van het huidige werk geautomatiseerd zijn. Onderzoek van Gartner laat zien dat de vraag naar nieuwe technologische ontwikkelingen die door de pandemie in gang is gezet in 2021 sterker zal doorzetten. Ondanks Corona bleef het geluk van Nederlanders redelijk stabiel. Dat betekent niet dat het leven van Nederlanders door Corona niet is veranderd. Ze missen vooral activiteiten die het leven leuk maken en er betekenis aan geven. Dat laatste sluit naadloos aan bij het doel van Perspectief 2030 om de bestemming Nederland zodanig te ontwikkelen dat toerisme bijdraagt aan de welvaart en het welzijn van alle Nederlanders. Beleidsmatig wordt de koers zoals uitgezet in Perspectief 2030 overal geoperationaliseerd.

Vrije tijd als maatschappelijke smeerolie

Als de pandemie iets heeft duidelijk gemaakt dan is het wel het grote belang dat Nederlanders hechten aan uithuizige vrijetijdsbesteding en vakanties. Er was maatschappelijk veel begrip voor de maatregelen, maar er was ook teleurstelling over de beperkte vrijetijdsmogelijkheden. Allerhande onderzoeken laten keer op keer zien dat mensen een groot verlangen hebben om op vakantie te gaan. Maar die vakantie moet wel veilig kunnen plaatsvinden en dan zien we vaak een terughoudende consument die liever dichter bij huis blijft en vertrouwt op het eigen vervoermiddel. Kijkend naar de toekomst van de Nederlandse vakantiemarkt dan putten we uit recent onderzoek (april 2021) van Trends & Tourism. Daarin worden al voor Corona gesignaleerde trends in het de nieuwe werkelijkheid geplaatst. Belangrijkste trend is de revival van binnenlandse vakanties die door Corona alleen maar werd versterkt. Die opleving wordt veroorzaakt door de groei van korte vakanties die altijd al meer in het binnenland worden ondernomen, een groeiend aantal 65-plussers, een grotere kans op mooi weer, het toenemende belang van duurzaamheid, de opkomst van de elektrische auto, nieuwe uitdagende verblijfsconcepten en een beter imago van binnenlandse vakanties.

Presteren van de zeven domeinen

In het Trendrapport wordt ook ruim aandacht besteed aan de zeven domeinen in de vrije tijd. Vooral de horeca en de evenementensector werden ongemeen hard geraakt door de maatregelen als gevolg van de pandemie.

In 2020 heeft de Nederlandse horeca inclusief verblijfsrecreatie 34 procent minder omgezet dan een jaar eerder. Daarmee is aan negen jaar onafgebroken groei een einde gekomen. Herstel zal nog enige jaren op zich laten wachten, vooral omdat (buitenlandse) consumenten terughoudender zijn met bestedingen in de horeca en thuiswerken gangbaarder is geworden. Het internationaal zakelijk reisverkeer zal door een toename van digitale bijeenkomsten voorlopig op een lager pitje blijven staan.

De verblijfsrecreatie is redelijk door de pandemie gekomen. In 2020 daalde het aantal overnachtingen met ongeveer een ’ vijfde deel, wat zich vertaalde in een lagere omzet. In de verblijfsrecreatie kon de mooie groei van het binnenlands toerisme het verlies van het aantal buitenlandse gasten niet helemaal compenseren.

Door de pandemie is recreatie dicht bij huis, en zeker de watersport, opnieuw ontdekt en gewaardeerd. Er zijn vooral nieuwe watersporters gekomen, niet zo veel nieuwe boten. Boten en het water worden wel veel intensiever gebruikt, ook voor bijvoorbeeld zwemmen en suppen. Nieuwe doelgroepen voor de waterrecreatie zijn inwoners en gasten in de eigen regio, jonge booteigenaren en gebruikers die een boot lenen of huren en vakantiegangers die op zoek zijn naar een Coronaproof activiteit.

In de zomer van 2021 wilde ruim de helft van de Nederlanders beslist/waarschijnlijk op vakantie. Senioren waren voorzichtiger en hadden minder vakantieplannen. Ondanks alle onzekerheid wilde de helft van de Nederlanders naar het buitenland. Dat is veel minder dan pré-coronajaren toen 70 procent tot 75 procent van alle zomervakantieplannen voor het buitenland was.

De Nederlandse dagattracties kijken terug op een gitzwart 2020. Het aantal bezoekers daalde met 60 procent. Daarmee zijn de bezoeken aan dagattracties terug op het niveau van 1990. Door de pandemie is de focus op hygiëne, meer bewust plannen en gezondheid een blijvertje.

In 2020 voldeed 53 procent van alle Nederlanders aan de beweegrichtlijn, ten opzichte van 2019 een groei van bijna 4 procentpunt. Wel is door de coronamaatregelen 44 procent van de sportende Nederlanders minder gaan sporten en 5 procent is helemaal gestopt met sport. In 2020 was wandelen de meest beoefende sport. Deze sport groeit van 2,5 naar 3,3 miljoen beoefenaars. Een jaar eerder was fitness binnen met 3,0 miljoen beoefenaars nog het populairst.

Hoe zwaar getroffen de evenementensector is, blijkt uit cijfers van Respons. In het eerste halfjaar van 2021 werden in Nederland 270 evenementen georganiseerd. Twee jaar eerder waren dat er nog zo’n 2.400.

En het toekomstperspectief?

Dit alles overziend, inclusief de meest recente pandemische ontwikkelingen, moeten we bij NRIT constateren dat onze wereld de komende jaren er ingrijpend anders uit zal zien. De vaccinaties en coronatoegangsbewijzen hebben niet de dijk opgeworpen tegen het virus die we in het voorjaar van 2021 nog hadden verwacht en vooral gehoopt. Dat betekent dat internationaal reizen nog jaren bemoeilijkt zal worden en veel uithuizige vrijetijdsactiviteiten in de zomerperiode zullen moeten plaatsvinden, als er een lage virusdruk is. Dat heeft grote gevolgen voor de vrijetijdssector. Ondernemers staan voor de uitdaging om in een kortere tijdspanne hun normalen omzet moeten realiseren. Vaak ook nog met een beperkte capaciteit en duurder personeel dat moeilijk te vinden is. Activiteiten waar massaal samenzijn op één locatie een belangrijk onderdeel van de beleving vormen, zien wij maar heel beperkt doorgang vinden. Hopen op een snel ‘normaal’ lijkt ons geen verstandige strategie. Voor sommige bedrijven en sectoren zal een alternatief businessmodel niet haalbaar zijn en deze bedrijven kunnen alleen nog maar in ‘winterslaap’ gaan. De scenario’s die CELTH in al aan het begin van de pandemie heeft ontwikkeld, kunnen bij de lastige keuzes die wellicht gemaakt moeten worden, behulpzaam zijn. Het is vooral zaak om wendbaar te zijn, de focus te richten op wat wel mogelijk is, en daar het businessmodel op aan te passen. We zien in dat kader veel DMO’s de focus richten op kleinschalig aanbod gespreid over hun werkgebied.

Verwachtingen voor de sectoren

Concreet verwachten we dat intercontinentaal reizen de komende jaren zeer beperkt mogelijk zal zijn en met risico’s en onzekerheden gepaard zal gaan. Vakanties in Europa zullen met name in het zomerseizoen, dus bij een lagere virusdruk, mogelijk zijn. Vakantieaanbieders moeten zich realiseren dat veel mensen nog niet open zullen staan voor een intercontinentale reis en daarom hun heil zullen zoeken in een binnenlandse reis of autovakantie in de nabuurlanden.

Voor de Nederlandse verblijfsrecreatieve bedrijven voorzien we goede tijden omdat veel Nederlanders liever in eigen land blijven. Zeker in de zomer en schouderseizoenen kunnen topbezettingen worden behaald. Punten van zorg blijven het voor- en naseizoen waar ook deze sector last kan hebben van beperkingen. De watersport, waar onderlinge afstand een integraal onderdeel is van de beleving, heeft in deze pandemie de wind mee.

Attractieparken, dierentuinen en andere dagrecreatieve concepten zullen, op de zomer na, moeten blijven dealen met capaciteitsbeperkingen en daar hun businessmodel op moeten richten. Voor binnenlocaties blijft het lastig want consumenten zijn best huiverig om schouder aan schouder met een groot aantal anderen een paar uur in een ruimte te verkeren. Daar helpt een coronatoegangsbewijs, dat minder zekerheid bleek te bieden dan verwacht, niet aan. Voor grote massale evenementen lijkt het vooralsnog over en uit. Zij zullen zich moeten bezinnen op ander concepten die meer gespreid in locatie en tijd plaatsvinden. Hoe daar een gezond businessmodel op kan worden ingericht is de -wellicht onmogelijke- opdracht voor de komende periode. Tot slot voorzien we een sterke groei van actieve recreatie en dan met name in de buitenlucht. Min of meer gedwongen ontdekken Nederlanders hun nabije omgeving en het prettige van bewegen en actief zijn in de buitenlucht. En passant nog een hele veilige omgeving. Aan beleidsmakers en DMO’s de taak het aanbod uit te breiden en naar de consument te communiceren.

Lichtpuntje

Ondanks deze grote uitdagingen heeft de pandemie Nederlanders bovenal geleerd dat onze sector de samenleving mooier maakt en ons bestaan de moeite waard. En dat is een te mooie taak om bij de pakken neer te gaan zitten.