Dubbelinterview met Jos Vranken en Kees van Wijk

Als deze editie van R&T verschijnt, zitten we inmiddels al twee jaar in de grootste crisis die de naoorlogse generatie meemaakt. Vooral de vrijetijdssector werd hard geraakt. Met Kees van Wijk, voorzitter van Gastvrij Nederland en Jos Vranken, directeur van NBTC kijken we terug op deze periode maar vooral vooruit naar de toekomst van de sector. Hoe geven we in deze zware periode de ontwikkeling van een duurzame bezoekerseconomie vorm? Richtinggevend daarin is Perspectief 2030 maar vier jaar na de lancering is het hoog tijd voor actie.

Van Wijk vat de moeilijke jojo-jaren voor de sector mooi samen: "Met elke keer licht aan het eind van de tunnel maar dan blijkt de tunnel toch weer langer dan we hadden gedacht.” Vranken ziet dat licht al wat duidelijker dan van Wijk: "Corona houdt ons uiteraard nog bezig maar ik hoop dat het begin van het definitieve eind aan de maatregelen nu in zicht komt.”

Gewetensvraag voor Van Wijk is wat hij zou doen als hij nu minister-president zou zijn.

"Om te beginnen, ben ik blij dat ik dat niet ben. Want keuzes maken, is ook heel veel mensen teleurstellen. Als ik dan toch een advies mag geven dan zou ik zeggen: ‘Kijk met een bredere blik dan alleen de druk op de zorg maar weeg ook de andere collectieve maatschappelijke belangen, zoals onderwijs, cultuur, sport en ook het ondernemerschap. En geef daarbij wat meer ruimte aan het bruto nationaal geluk.’ Want dat is goed voor ons allemaal.” Beide heren hopen dat Nederland snel weer open kan want ondanks de steunmaatregelen zijn het zware jaren voor ondernemers. Van Wijk vindt dat de beste steun een coronabeleid is met zo min mogelijk beperkingen. "Steun is natuurlijk hard nodig geweest en voor sommige sectoren nog steeds noodzakelijk. Want als je niet open bent vanwege overheidsmaatregelen dan is het passend dat die overheid er ook voor zorgt dat je dat de kop niet kost als ondernemer. Maar Van Wijk kijkt vooral vooruit naar de toekomst: "Mijn boodschap is eigenlijk tweeledig. Steun als het nodig is, want anders slachten we de kip die de eieren moet leggen. Maar waar het mogelijk is om die kip gewoon voluit te laten broeden, laat die het alsjeblieft doen want dat is uiteindelijk beter.”

Crisis voor sector nog lang niet voorbij

Vranken maakt zich tegelijkertijd zorgen om de juichende berichten over de Nederlandse economie en het oplopende arbeidstekort. Dat geeft een vals gevoel dat voor ondernemers de crisis voorbij is. "Het pijnlijke daarvan is dat als je naar deze sector kijkt, hele grote delen nog lang niet zijn hersteld.” Die boodschap moeten we volgens beide heren wel blijven uitdragen. Vranken: "Gestaafd door onderzoeken én feiten.” En die feiten liegen er niet om. Zo is de hotellerie, horeca en de zakelijke toeristische markt nog lang niet hersteld. "Wat je ziet -en dat dat maakt het zo complex- is dat campings en bungalowparken vanwege grote binnenlandse vraag goede jaren hebben gehad.” Dat lijkt goed nieuws voor de bv Nederland maar dan komt Vranken met de keiharde economische realiteit. "Het CBS heeft vorig jaar berekend dat in 2020 het aandeel van de gastvrijheidseconomie in de Nederlandse economie is gehalveerd van 4,4 naar 2,4%. Daar is een slechter 2021 nog overheen gekomen. Dat komt omdat de binnenlandse vrijetijdsbestedingen een relatief laag aandeel hebben in de Nederlandse economie. De internationale en zakelijke gast zorgt voor veel meer bestedingen in de Nederlandse economie.” Daarbij ziet Vranken een laag tempo van herstel. "Het inkomend toerisme wordt ook dit jaar nog gehinderd door allerlei beperkende maatregelen. Dan bedoel ik een beperkte capaciteit van bijvoorbeeld restaurants en cafés. Maar ook van de reisbeperkingen om naar Nederland te kunnen komen.” De roep om herstelinitiatieven blijft daarom onverminderd groot. NBTC draagt haar steentje bij door in februari geplande campagnes weer op te starten. "We zijn gestart met herstelcampagnes in de belangrijkste markten om ons heen. Uit onderbesteding als gevolg van de lockdowns kunnen we dit iets versterken. Maar het zal je niet verbazen dat extra impulsen nodig zijn om dat vraagherstel kracht bij te kunnen zetten en te accelereren en daarmee het verdienvermogen van de gastvrijheidssector.”

"Er ligt een verborgen tijdbom onder de bedrijfseconomische situatie van de sector zoals die nu is”, stelt Van Wijk

Verschraling vrijetijdslandschap

De sector is mede dankzij de steunmaatregelen een golf van faillissementen bespaard gebleven. Toch is er serieuze angst voor een verschraling van het vrijetijdslandschap. Hoe verwachten Vranken en Van Wijk dat te tackelen? "Er ligt een verborgen tijdbom onder de bedrijfseconomische situatie van de sector zoals die nu is”, stelt Van Wijk resoluut. Uit onderzoek blijkt dat ondernemers grote delen van hun reserves en pensioenpot hebben moeten aanspreken om te kunnen overleven. Daarmee is een groot deel van hun bedrijfsvermogen verdampt. Het is dus echt niet zo dat ze alleen overleefd hebben vanwege steunmaatregelen van de overheid. Ze hebben zelf een grote bijdrage geleverd.” Zorgen heeft Van Wijk over de enorme belastingberg die nog een keer moet worden betaald. "Die twee verborgen gebreken komen nog een keer aan het licht.” Toch is Van Wijk niet direct te porren voor een algehele belastingkwijtschelding: "Dat is sowieso een heel moeilijk uit te voeren generieke maatregel. Daarbij zijn er ook bedrijven die in de pandemie heel goed gedraaid hebben met prima omzetten. Een generieke belastingmaatregel is dan geen passende oplossing. Via onze koepels VNO-NCW en MKB-Nederland waarbij Gastvrij Nederland is aangesloten wordt er wel stevig onderhandeld met het kabinet om te kijken naar maatwerk oplossingen voor dit probleem. Want het is wel degelijk een groot probleem voor veel ondernemers in de gastvrijheidssector.” Naast een verschraling van het vrijetijdsaanbod maakt Vranken zich grote zorgen om het afnemen van de innovatiekracht van de sector door het zware weer waar bedrijven in verkeren. "Want dat maakt dat renoveren, laat staan innoveren van je bedrijf op de lange baan geschoven wordt. En innovatie is gezien het belang van bijvoorbeeld de verregaande verduurzamingsbehoefte heel belangrijk.” Dat is in de optiek van Vranken ook verschraling.

Voor Vranken is verduurzaming de komende jaren een belangrijk thema. En dan hebben we nogal een achterstand want deze sector behoort mondiaal tot de meest vervuilende. Dan kun je zeggen dat we minder moeten reizen en vrijetijdsactiviteiten consumeren. Maar Vranken weet dat creatief om te draaien: "Ik zou het omkeren en vanuit de kracht en de macht van deze sector kun je je verantwoordelijkheid pakken om je bijdrage te leveren aan die verduurzaming.” De uitspraak ‘With great power comes great responsibiliy’ past volgens Vranken mondiaal perfect op de sector. "Als we daar als Nederland een leidende rol in kunnen pakken en niet het peloton sluiten, zou dat fantastisch zijn. Maar je moet die verduurzamingsopgave echt met de verschillende stakeholders samen richting en inhoud geven. Dit kun je niet bij de een of de ander op het bord schuiven.”

Vranken over verduurzamen toeristische sector: "Als we daar als Nederland een leidende rol in kunnen pakken en niet het peloton sluiten, zou dat fantastisch zijn.”

Perspectief 2030 nog springlevend

Voor de pandemie was de sector in de ban van overtoerisme en sloeg met Perspectief 2030 een andere weg in. Kan Perspectief 2030 nu de prullenbak in? Vranken reageert scherp: "Perspectief is misschien wel actueler dan ooit. Dan heb ik het vooral over het gedachtegoed dat eruit spreekt.” Maar ook Vranken moet erkennen dat het eindbeeld dat de urgentie van Perspectief 2030 dreef, wel is veranderd. "Toen gingen we uit van een verdubbeling van het mondiale bezoek aan Nederland in 2030. Dat gaat nog steeds gebeuren maar in een ander tempo en met een gewijzigd groeipad.” Vranken loopt al heel wat jaren mee in de sector en weet ook dat deze sector mondiaal behoorlijk veerkrachtig is. Dus op het moment dat we weer mogen, gaan we ook met zijn allen weer op reis. "Onze verwachting is dat de (mondiale) groei zoals opgetekend in Perspectief 2030 realiteit wordt.Daarmee zijn het gedachtengoed respectievelijk de strategische prioriteiten nog steeds heel erg actueel. Nederland kan leidend zijn in de realisatie van een bewuste bestemming en van een vitale en veerkrachtige bezoekerseconomie. De pandemie zorgt vooral voor de versterking en versnelling van dat beeld en die ambitie.”

Vranken wil graag ook wat rechtzetten in het beeld van Perspectief 2030. "We moeten ons realiseren dat Perspectief 2030 geen plan is maar een ambitie en een visie, inclusief een aantal paradigmashifts.” Om daar inhoud aan te geven hebben we volgens Vranken de investerings- en innovatiekracht van de sector hard nodig. "Dat maakt dat je publiek én privaat met elkaar moet gaan verbinden en elkaar echt gaat helpen op de strategische prioriteiten.” De Taskforce Gastvrijheidseconomie die tijdens de pandemie is opgericht kan daar een heel belangrijke rol in gaan spelen. Over de nieuwe Taskforce is Vranken wel kritisch en verwoord netjes dat deze ‘nog niet op stoom is’. "Het is van binnenuit duwen, trekken en sleuren om de effectiviteit en efficiency te optimaliseren. Het moet niet blijven hangen in visies en ambities maar resulteren in actie.” Vranken vertrouwt ons toe dat er achter de schermen in samenwerking met onder andere de DMO’s en CMO’s wordt gekeken hoe dat versneld voor elkaar te krijgen. "Die noties vormen weer input voor Taskforce. Om de Actieagenda concreter, urgenter en scherper te krijgen.” Die Taskforce waar we zo weinig van horen is volgens Vranken in potentie wel heel waardevol. "Want daar spreken rijk, provincies, gemeenten, sector en kennisinstellingen met elkaar en zijn ook bereid actie te ondernemen om richting te geven aan de duurzame ontwikkeling van bestemming Nederland. En dat is nodig.”

Jos Vranken: "Corona heeft die paradigmashift uit Perspectief 2030 eigenlijk versneld door de enorme wake-upcall en trendbreuk.”

Wat voor plek wil je zijn?

Het feit dat er tijdens de pandemie nauwelijks internationale bezoekers waren en Nederlanders hun vrije tijd gedwongen anders moesten inrichten heeft ook het belang van de sector voor zowel economie als welzijn voor het voetlicht gebracht. Vranken: "Wat je nu ziet is dat bewoners, bestuurders, beleidsmakers en bedrijven zich nog bewuster zijn geworden van de dynamiek als er wel of juist geen bezoek is. Wat dat betekent voor een plek?” Volgens Vranken is het belangrijk dat je als plek gaat nadenken of je na deze crisis nog wel terug wilt naar hoe het daarvoor was. "Voor veel plekken zal gelden dat de bezoekerseconomie nog steeds een hele waardevolle bijdrage levert en dat men eigenlijk op zoek is naar meer bezoek. Maar andere plekken willen niet terug naar af.” Vranken is hoopvol want hij ziet overal de goede gesprekken ontstaan, aangejaagd door het gedachtengoed van Perspectief 2030: "Wat je ziet gebeuren is dat de actoren op plekken met elkaar in gesprek zijn geraakt over wat voor plek ze zijn en wat voor een bestemming ze in dat licht willen zijn. Met vragen als wat voor type gast past bij jouw bestemming maar ook of je voor die gast wel het juiste aanbod hebt.” Dan kom je volgens Vranken in een interessante cirkel van samenhangende aspecten. "Weten wie je bent, waar je voor staat, waar je voor wil gaan, snappen welke gast daarbij past qua draagvlak en identiteit. Maar dat betekent ook nadenken over welke investeringen je moet doen in de plek die passen bij het belang van de bewoner en de identiteit maar je moet tegelijkertijd ook een positieve aantrekkingskracht hebben op de gast die je dan graag ziet komen. Corona heeft die paradigmashift uit Perspectief 2030 eigenlijk versneld door de enorme wake-upcall en trendbreuk.”

Mooie woorden maar hoe kom je dan tot een samenhangend aanbod op een plek dat de juiste bezoekers aantrekt? Dan zijn toch die financieel uitgeklede ondernemers aan zet. Vranken: "Onze sector drijft op MKB-bedrijven, ze geven de jeu aan Nederland. Maar als het gaat om transformatieprocessen en investeringen kunnen ze dat niet alleen. Dan hebben ze altijd de hulp nodig van elkaar maar ook van de plek waar ze opereren. Dus is dit een groot pleidooi voor publiek-private samenwerking.” Van Wijk ziet een belangrijke rol voor DMO’s in die publiek-private samenwerking: "DMO’s zijn de smeerolie van de bestemming. Die zitten precies in het brandpunt van de activering van de publiek-private samenwerking van de bestemmingsontwikkeling. Er zijn maar weinig organisaties in Nederland die in die acceleratiepositie kunnen en willen zitten als een DMO. Het is ook hun belangrijkste toegevoegde waarde.” In oktober presenteerden 15 DMO’s het Nationaal Toerisme-transitieplan waar ze onder andere om 1 miljard euro aan publieke investeringen in de sector vroegen. Voor Van Wijk is het bedrag eigenlijk niet waar het om draait. "Het gaat primair om het feit dat ze met dat appèl hun eigen rol onderstrepen als kick-starters in die publiek-private samenwerking. Dat is belangrijker dan ‘doe mij 1 miljard’. Het gaat erom dat ze - terecht - een appèl doen op de noodzaak van een gecoördineerd herstel- en transitieprogramma van en voor de duurzame bezoekerseconomie in Nederland. En ja, dat gaat niet zonder investeringen. Publiek en privaat.” Voor Van Wijk is het samenspel wat ten grondslag ligt aan het DNA van een bestemming essentieel. "Want dat DNA heeft verschillende strengen. Een van de belangrijkste daarin wordt gevormd door de ondernemers in de gastvrijheidssector. Daarom is het voor de bestemmingsontwikkeling zo belangrijk dat de DMO’s een effectieve schakel- en makelfunctie vervullen tussen de overheid en de ondernemers.”

Kees van Wijk: "Onze sector is niet alleen vermaak maar levert ook een wezenlijke bijdrage aan het welbevinden en welzijn van de Nederlanders.”

Losgezongen van werkelijkheid?

Mooie plannen en ideeën van de voormannen van de sector. Maar laten toeristen en ondernemers zich wel sturen? Die laatsten zijn nu vooral aan het overleven. Zoveel mogelijk gasten binnenhalen is dan een makkelijk middel om uit de financiële misère te komen. Leven we niet in een utopische wereld en zijn we niet losgezongen van de werkelijkheid?

Vranken zegt daarop attent te zijn: "Daar moet je zeker voor waken. We constateren dat ondernemers -totaal logisch en legitiem- zoveel mogelijk traffic en business naar binnen willen trekken om daarmee cash en liquiditeit te creëren om overeind te blijven. Dat is volkomen logisch. Bij de consumenten zie je dat grote delen van de maatschappij staan te trappelen om in beweging te komen. Aan de andere kant zie je het besef en bewustzijn toenemen dat je niet overal en altijd terug wil naar hoe het was. Maar dat je dit moment wenst te gebruiken voor de duurzame transitie van een sector en een plek.” Van Wijk ziet Perspectief 2030 echt als een lange termijnproces met steeds weer nieuwe accenten. Ook het CELTH-onderzoek naar de maatschappelijke waarde van toerisme en recreatie dat in opdracht van Gastvrij Nederland is uitgevoerd geeft sturing aan dat perspectief. ”Gaat het alleen om de centen of om meer. Nu, het blijkt om veel meer te gaan. Onze sector is niet alleen vermaak maar levert ook een wezenlijke bijdrage aan het welbevinden en welzijn van de Nederlanders. Dat zijn gewoon hele belangrijke noties om te blijven uitdragen. Het is niet morgen gebeurd, en ook niet met een miljard. En ook niet met 1 of 2 wetsveranderingen. Dit vraagt een lange adem maar we moeten wel het pad op willen en durven te gaan.”

Vranken is hoopvol en ziet veel beweging: "Toen Perspectief 2030 in 2018 uitkwam ging het debat vooral over overtoerisme en heel Nederland werd zo ongeveer onterecht synoniem gemaakt met de binnenstad van Amsterdam. Die paradigma’s die we toen hebben laten optekenen, hebben nu echt tractie gekregen. Op allerlei plekken presenteren ze nu hun eigen regionale of lokale Perspectief.” Dat een document uit 2018 inmiddels het denken en straks het handelen van beleidsmakers en bestuurders gaat kleuren is bijzonder. "Het heeft ervoor gezorgd dat we op een andere manier naar de sector zijn gaan kijken. Niet alleen vanuit het puur economische gewin maar ook vanuit de bijdrage die je kunt leveren aan andere maatschappelijke vraagstukken”, stelt Vranken die ook een ander belang ziet: "In de gesprekken tussen publieke partijen ontstaat een soort nieuwe gezamenlijke taal. En die nieuwe taal gaat hopelijk leiden tot een gezamenlijke actie.”

Overheid aanspreken op beleidsbewustzijn en pro activiteit

De overheid is al veel ter sprake gekomen. Wat verwachten Vranken en Van Wijk van de overheid? Van Wijk: "Waar wij de overheid op aanspreken is beleidsbewustzijn en pro activiteit. Met beleidsbewustzijn bedoel ik de notie dat de overheid wel degelijk iets kan betekenen in de ontwikkeling van deze sector in de richting van die duurzame bezoekerseconomie. Dat ze haar eigen rol nadrukkelijk uitnut en niet achteroverleunt in de hoop dat het dan vanzelf goed komt.” En op het gebied van pro activiteit heeft Vranken nog wel een inkoppertje. "Als je kijkt naar de acties in de Actieagenda kan het ministerie van EZK heel specifiek op actieniveau kijken hoe ze deze acties gaat verbinden aan relevante financieringsinstrumenten die er al zijn. Dat zijn er een hele hoop maar niemand kan ze vinden. Die matchmakingsrol tussen instrumentarium en financiering is heel belangrijk om die acties tot uitvoering te brengen.” De overheid kan volgens Van Wijk de sector helpen om beter aangetakt te worden op allerlei investerings- en innovatie-instrumenten zowel bij de ontwikkeling als bij de benutting ervan. "Ik verwacht van de overheid inderdaad echt wel wat als het gaat om matchmaking ten behoeve van het toeristische MKB bedrijfsleven.” Hij maakt dat graag concreet aan de hand van de 35 miljard euro die het kabinet heeft gereserveerd voor duurzame investeringen. "Hoe kun je vanuit dat bedrag effectieve middelen losmaken die passen bij de schaal van de gastvrijheidssector en een nuttig en noodzakelijk instrumentarium kunnen zijn om echt een stap verder te komen op het gebied van verduurzaming en digitale innovatie?” Volgens Vranken gaat het niet alleen om wat je de overheid vraagt maar om ook wat je jezelf en de sector vraagt. "Het is sterker dat je ook je eigen verantwoordelijkheid pakt op de voor jou belangrijke onderwerpen.” Bijna elke vraag aan de overheid begint in de aanpak van Vranken met een vraag aan jezelf als sector. "Of het om de human capital agenda gaat, of de verduurzaming. Het is gewoon heel goed om te zeggen dit doen we met elkaar, dit vinden wij belangrijk, doet u mee? En natuurlijk moet je die overheid prikkelen om die eerste stap te zetten.”