We zijn allen te gast in elkaars leven

Het thema inclusie is de laatste jaren steeds prominenter geworden in politiek en beleid, in de media en in maatschappelijke discussies. De trend van Gen X naar Millennials naar Gen Z lijkt er een te zijn van een toenemend bevragen van de eigen positie. Wie ben ik, wie moet ik zijn, en wat wil ik? Het gevolg van het stellen van dergelijke gewetensvragen is enerzijds een steeds verder vertakkend classificatiesysteem van identiteiten (manieren waarop mensen zichzelf en elkaar zien), maar tegelijk het besef dat er ruimte gevonden of gemaakt dient te worden voor deze verschillen. Vandaar de wens om ruimte te bieden aan iedereen om op waardige en waardevolle wijze mee te doen in de maatschappij, onafhankelijk van afkomst, culturele achtergrond, levensovertuiging of uiting van persoonlijkheid of identiteit. Dus: iedereen die mee wil doen te includeren.

Marco van Leeuwen docent en onderzoeker filosofie en ethiek bij Breda University of Applied Sciences.

Vrije tijd en ethiek: Gastvrijheid

Het zoeken of ontwerpen van die ruimte (in procesmatige zin in bedrijven en organisaties, in sociale zin in interactievormen en communicatie, en in fysieke zin in gebouwen, infrastructuur en buitenruimte) is een proces dat met horten en stoten zijn weg probeert te zoeken. Soms kan met de beste wil van de wereld een oplossing verzonnen worden die onbedoeld bepaalde typen mensen overslaat. Zie bijvoorbeeld het artikel ‘Niet over en voor ons, maar met en door ons!’ elders in dit magazine, over de zoektocht naar manieren om vrijetijdsactiviteiten toegankelijk te maken voor mensen met een licht verstandelijke beperking.

De uitdagingen om inclusief te zijn in de vrijetijdssector zijn van een bijzonder, en vaak complex en tegenstrijdig karakter. Enerzijds is vrije tijd dat deel van ons leven waarin we in relatieve vrijheid activiteiten, interacties en uitdagingen kiezen waar we blij van worden, energie van krijgen, en ons welzijn verhogen (van onszelf en anderen). Dat impliceert dat die activiteiten zo goed mogelijk afgestemd zijn op onze persoonlijke, unieke wensen, behoeften en vaardigheden. Dat kan alleen als er onderscheid gemaakt wordt: sommige activiteiten zijn wel geschikt voor de ene groep, maar niet voor de andere.

Veel vrijetijdsactiviteiten zijn gericht op subgroepen of niches en zijn niet voor iedereen geschikt.

En dat is precies wat we in de vrijetijdssector zien. Veel vrijetijdsactiviteiten zijn gericht op subgroepen, of niches. Muziekfestivals met hardstyle, heavy metal of rap zijn niet voor iedereen geschikt, bijvoorbeeld. We weten inmiddels uit ervaring dat een klassiek ontworpen museumtentoonstelling van oude meesters verhoudingsgewijs weinig jongeren, of mensen met een migratieachtergrond zal trekken. Een urban dance-feest of een alternatief festival met avant-garde-toneel in een kraakpand spreekt weer een andere mix aan doelgroepen aan. Niet iedereen wil aan alles meedoen, en uiteraard hoeft dat helemaal niet, maar dat betekent wel dat veel leisure-activiteiten in zekere zin een exclusief karakter hebben. En tot op zekere hoogte is dat prima: het mooie van leisure, zoals gezegd, is dat mensen in vrijheid de activiteiten kunnen kiezen waar zij, op basis van hun persoonlijkheid, voorkeuren, wensen en behoeften, waarde aan ontlenen.

De andere kant van de medaille is dat inclusiviteit goed past bij een van de kernideëen van vrijetijdsactiviteiten en -faciliteiten, namelijk het idee van gastvrijheid. Dat idee is dat iedereen die mee wil doen, die geinteresseerd is in het genre van de voorstelling, of het karakter van het evenement, mee kan doen, ongeacht zijn/haar achtergrond. Een belangrijke manier voor de organisatoren van evenementen en managers van vrijetijdsfaciliteiten om inclusief te zijn is om de gastvrijheidsgedachte stevig te verankeren in alles wat ze doen. Van het vrijetijdsconcept tot operationale principes, en alles daartussen. De reden hiervoor is niet slechts dat ‘inclusie’ een maatschappelijk belangrijk thema is, maar juist omdat de vrijetijdssector, met haar rol in het faciliteren van eenieders zoektocht naar plezier, betekenisvolle ervaringen en welzijn, dit in feite aan haar stand verplicht is. In die zin is gastvrijheid een belangrijke manier om ethiek binnen vrijetijdssector vorm, richting en inhoud te geven.

De centrale rol van gastvrijheid als ordenend en richtinggevend ethisch principe in vrije tijd is uit te breiden naar (bijna) alle domeinen waarin Breda University of Applied Sciences (BUas) gespecialiseerd is: niet slechts leisure and events, maar ook tourism, hotel and facility en games and media. Zelfs logistics and built environment kan begrepen worden als een domein waarin gewerkt wordt aan de (procesmatige en/of fysiek-ruimtelijke) voorwaarden voor gastvrijheidsoptimalisatie in de andere genoemde domeinen.

Dat betekent wel dat veel leisure-activiteiten in zekere zin een exclusief karakter hebben.

In al deze domeinen gaat het immers om activiteiten, ervaringen en interacties die kwaliteit van leven bevorderen, van individuen tot bredere sociale verbanden tot de maatschappij als geheel: een evenement bezoeken, op reis gaan naar een toeristische bestemming, logeren in een hotel of het deelnemen aan een congres, het spelen van een computerspel of jezelf onderdompelen in sociale media, of het optimaliseren van goederen- en mensenstromen. Voor elk van deze processen is het nodig je te richten op de kwaliteit van de ervaring, de interactie met de gastheer/vrouw, de touchpoints in het gebruiksproces van het gebouw, de inhoud van het excursie-aanbod op locatie, enzovoort. Een belangrijke factor in die ‘kwaliteit van de ervaring’ is de mate waarin die ervaring inclusief is voor de mensen die deel willen nemen.

Inclusie-criteria

Om inclusie in de ‘BUas-domeinen’ in de praktijk vorm te geven, en daarmee geen mensen te vergeten, is een complex en uitdagend proces. De complexiteit heeft te maken met de grote verscheidenheid aan manieren waarop mensen verschillen, en dus dat er verschillende oorzaken of eigenschappen zijn op basis waarvan mensen ‘geïncludeerd’ of ‘geëxcludeerd’ kunnen worden. De uitdaging bestaat er vervolgens in betrouwbare data op te halen en oplossingen te vinden die daadwerkelijk effectief zijn. Daarnaast geldt dat het ophalen van data en het ontwerpen van oplossingen processen zijn die het beste werken als ze zelf ook inclusief zijn en dus samen gebeuren met de groepen om wie het gaat.

Als een eerste aanzet tot een onderverdeling in soorten eigenschappen/oorzaken van inclusiviteit (of het ontbreken daarvan), kunnen we de volgende clusters benoemen.

Allereerst: mensen met verschillende culturele achtergronden (afkomst, taal, gewoontes), leefstijlen en zelfidentificatie (bijvoorbeeld LHBT). Dit is de (op zich al zeer diverse, en daardoor nauwelijks onder één noemer te vangen) cluster mensen en groepen waar meestal aan gedacht wordt als het om ‘inclusie’ gaat. Een dominant aandachtspunt om in dit geval inclusief te zijn is het managen van vooroordelen en uitsluiting, door te letten op het karakter en de kwaliteit van sociale interactie. Met andere woorden, te sturen op gastvrijheid in gedrag.

Ten tweede: mensen met beperkingen. Dat omvat mensen met een fysieke beperking (bijvoorbeeld een lichamelijke handicap), voor wie de fysieke toegankelijkheid van gebouwen en faciliteiten van bijzonder belang is, dus de afwezigheid van drempels en andere obstakels, en de aanwezigheid van liften, automatische deuren en andere mobiliteitsondersteunende voorzieningen. Een andere deelcategorie betreft mensen met een mentale or sensorische beperking. Ook dit is een zeer diverse groep, variërend van mensen die informatie minder gemakkelijk (verstandelijke beperking) of anders (slechtziend of blind, slechthorend of doof) verwerken, of gevoelig zijn voor prikkels (een overmaat aan geluiden, lichtsignalen, onduidelijkheid en onoverzichtelijkheid van ruimtes of processen). In dit geval is het primaire aandachtspunt gastvrijheid in ontwerp, dus het fysiek ontwerpen van ruimtes en routes, ordening en transparantie van processen, en het dempen of filteren van een overdaad aan prikkels.

Daarnaast is er een complexere ‘vergeten’ categorie. Het rapport De Atlas van Afgehaakt Nederland (www.kennisopenbaarbestuur.nl), gepubliceerd in December 2021, brengt in kaart hoe factoren als opleidingsniveau, sociaal-economische status en gezondheid de feitelijke of gevoelde inclusie in de Nederlandse maatschappij beïnvloeden. Mensen die zich niet begrepen of betrokken meer voelen, die teleurgesteld raken in politiek, media en maatschappij, ‘haken af’: ze stemmen niet meer, of zoeken hun heil bij partijen aan de extreme uiteinden van het politieke spectrum. Dit heeft ook gevolgen voor vrijetijdsparticipatie: het afgehaakt zijn betekent dat deze groepen eigen vrijetijdsactiviteiten ontwikkelen, of zich noodgedwongen (bijvoorbeeld vanwege een gebrek aan geld, of een slechte gezondheid) terugtrekken uit de publieke ruimte. Dat is voor de uitwisseling van ideeën, het elkaar ontmoeten van verschillende soorten mensen en het wederzijds begrip ontwikkelen door die ontmoetingen (juist een kracht van vrije tijd) geen goed nieuws. Om ook in deze gevallen inclusief te zijn, zijn gastvrijheid qua budget (betaalbaarheid) en gastvrijheid qua overtuigingen (respect/ruimte voor politieke en ideologische verschillen) van bijzonder belang.

Gastvrijheid is een belangrijke manier om ethiek binnen vrijetijdssector vorm, richting en inhoud te geven.

Inclusiviteit binnen BUas

Met het bovenstaande in het achterhoofd mogen we verwachten dat Breda University of Applied Sciences (BUas) actief de uitdaging aangaat om inclusiviteit te verankeren zowel als thema in onderzoek, om uitdagingen te doorgronden en verbeteringen te ontwerpen in de voornoemde domeinen, alsmede als aandachtspunt in de opzet en uitvoering van onderwijs. Op die manier kunnen studenten, docenten, onderzoekers en werkveldpartners samen werken aan een betere maatschappij. Inclusief het samen doordenken wat het betekent om ‘de maatschappij’ (Voor wie? Waar? Wanneer?) daadwerkelijk ‘beter’ (Op basis van welke afwegingen? Met welke middelen en interventies? Met welke gevolgen? Wie wint en wie verliest?) te maken.

In het vervolg van dit artikel maken we een rondje langs de ‘BUas-velden’, met name qua onderzoek en studentenbeleid, om te laten zien hoe gevarieerd de initiatieven zijn om die gastvrijheid en inclusiviteit concrete vorm te geven.

Onderwijs

Laten we met de inrichting van inclusief onderwijs bij BUas beginnen. Een invloedrijk thema, nog steeds, ten aanzien van studentenbeleid en met name studentenwelzijn, is Covid. De gevolgen van de pandemie zijn nog altijd merkbaar. De mogelijkheid om in levende lijve op de campus te interageren met studenten en docenten, en zodanig bevlogenheid voor het vakgebied op te pikken, was vanwege lockdowns flink ingeperkt. Voor studenten die tijdens de pandemie zijn begonnen met hun opleiding, met name internationale studenten met een klein of afwezig sociaal netwerk, was de onmogelijkheid om de sociale kant van de studie te verkennen (nieuwe mensen ontmoeten, feestjes, verenigingen en andere aspecten van het studentenleven) ook van grote negatieve invloed.

Nu de maatschappij weer geopend is, komen naast de voordelen van de plezierige interactie tijdens de opleiding, ook de uitdagingen weer extra duidelijk tot uitdrukking. De BUas-studentenpopulatie kent een vrij grote verscheidenheid aan achtergronden, persoonlijkheden, psychologische wensen en noden, wat leidt tot een evengrote verscheidenheid aan wensen voor de inrichting van de opleiding en de activiteiten op de campus. Naast interculturele verscheidenheid (veschillende gewoontes en verwachtingen ten aanzien van organisatie en interactie) en studenten met andere persoonlijkheidskenmerken of vormen van identiteitsexpressie (bijvoorbeeld LHBT), zijn er studenten die op een andere manier een mismatch ervaren tussen hun eigen wensen en behoeftes enerzijds, en hoe de omgeving, hun studieprogramma en campusactiviteiten georganiseerd zijn anderzijds.

Een groep waarvoor bijzondere aandacht bestaat is de groep neurodivergente studenten. Neurodivergentie omvat een veelheid aan oorzaken (waaronder ADHD, overgevoeligheid, maar ook een autismespectrumstoornis of variant daarvan) en symptomen. De betreffende studenten noemen desgevraagd dat de grootste uitdagingen overstimulatie (licht en geluid, druk gedrag van anderen), de te losse structuur van lessen en opdrachten (slecht gedefinieerde doelen en beoordelingscriteria), en onvolledige of onduidelijke informatie (bijvoorbeeld bij roosterwijzigingen) zijn. Als het onderwijs teveel van dit soort ingrediënten bevat, kunnen sommige studenten motivatie verliezen of daadwerkelijk niet in staat zijn de lesactiviteiten succesvol te volgen. Onderwijs dat ontworpen wordt zonder in redelijkheid deze aspecten in ogenschouw te nemen, zal voor deze groep niet inclusief zijn.

Voor deze groep, maar uiteraard ook alle andere studentgroepen, heeft BUas een Plan Studentenwelzijn ontwikkeld. In dit plan wordt, interessanterwijze, benadrukt dat ‘inclusiviteit’ niet als aparte prioriteit wordt gezien, juist omdat het ten grondslag ligt aan alle inspanningen om studentenwelzijn te bevorderen: dit thema schijnt overal doorheen. In die zin sluit dit voornemen naadloos aan bij het eerder gemaakte punt dat alle BUas-domeinen op hun eigen wijze uiting geven aan een gastvrijheidsprincipe.

Op basis van een beleidsscan, uitgevoerd door ECIO (Expertisecentrum Inclusief Onderwijs) in 2020, gesprekken met studenten en medewerkers en een eigen analyse van quick wins, heeft het projectteam studentenwelzijn enkele speerpunten benoemd. De meest in het oog springende daarvan zijn:

• Studentenwelzijn wordt begrepen als een verantwoordelijkheid van hele BUas-gemeenschap.
• Bijzondere aandacht voor transities, dus studieloopbaancoaching bij de overgangen van middelbare school of MBO naar BUas, bij de keuze voor specialisatie, stage, afstudeerthema, en het eindtraject op weg naar werkveld.
• Er worden studentenclubs gefaciliteerd die steun kunnen bieden. Die clubs kunnen georganiseerd zijn rond bepaalde persoonskenmerken (neurodivergentie, identiteit of levensstijl) maar ook vrijwillige interesses (boeken, films, enzovoort).
• Aandacht voor preventie via het realiseren van een gezonde (‘inclusieve’) leeromgeving, en signalering en ondersteunen via coaching en studentendecanen.

Opmerkelijk vanuit vrijetijdsperspectief is dat met verschillende interventies de rol van ‘vrijetijdsingrediënten’ onderkend wordt: er zijn clubs en sociale activiteiten op basis van gedeelde interesses, evenementen die de ‘BUas community’ versterken, en er is bijzondere aandacht voor het bewaken van een gezonde werk-zorg-vrijetijdsbalans bij de overgang tussen verschillende fases in de opleiding.

Onderzoek

Ook in het onderzoek dat door BUas-onderzoekers (en BUas-studenten!) uitgevoerd wordt, is de aandacht voor inclusie goed zichtbaar.

Studenten kiezen (soms gestuurd door de opleiding maar ook vaak op basis van eigen interesse en bevlogenheid) voor thema’s die kunnen bijdragen aan de inclusiviteit van bedrijven, evenementen, processen, toeristische bestemmingen, faciliteiten en de gehele samenleving.

Een drietal mooie voorbeelden van afstudeerscripties uit het academisch jaar 2021-2022:

• Emma Hendriks (Tourism Management) – ‘Met een elektrische rolstoel het vliegtuig in’;
• Idun Salamonsen (International Spatial Development) - ‘Heat Stress in Cities: An In-Depth Study of how Heat Stress Management can be conducted Equitably across Socio-Economic Groups’;
• Emmelie Westerhoff (International Hotel Management) – ‘Raise the bar! Block by block. How can blockchain technology help to decrease monetary poverty among cocoa farmers in Ghana and Ivory Coast?’

Elk van deze afstudeeronderzoeken geeft uiting aan mooie onderliggende idealen, maar onderscheidt zich door een concrete, grondig onderzochte en pragmatische aanpak. Het blijft niet bij mooie praatjes en utopische maar verder onvoldoende onderzochte vergezichten, maar er wordt in elk van deze gevallen aandachtig gekeken naar hoe er echt en gericht aan verbetering gewerkt kan worden. Daarnaast hebben we met deze thema's een mooie dwarsdoorsnede van maatschappelijk belangrijke onderwerpen: Hendriks vraagt ons te werken aan het floreren van de kwetsbaarsten in de samenleving (door op vakantie gaan letterlijk toegankelijk te maken en de complete vervoersketen gastvrij te laten zijn voor mensen in een elektrische rolstoel), Salamonsen komt met plannen om heel gericht en data-gedreven in onze eigen omgeving beleid en interventies op orde te krijgen (door te investeren in het tegengaan van hittestress, juist in de versteende, vaak arme stadswijken die er het hardst door getroffen worden), en Westerhoff voegt toe dat we internationaal de hele productieketen (in dit geval van chocolade) eerlijk en duurzaam moeten krijgen, in het bijzonder voor de kwetsbaarste schakels aan het begin, namelijk de boeren in ontwikkelingslanden.

We kunnen sturen op gastvrijheid in gedrag en in ontwerp of gastvrijheid qua budget en qua overtuigingen.

Het thema ‘inclusiviteit’ (en aanverwante, ethisch belangrijke thema’s als duurzaamheid en verantwoord ondernemen) is wijdvertakt aanwezig in het onderzoek dat door BUas-onderzoekers gedaan wordt. Via de openbare onderzoekswebsite van BUas (www.buas.nl/en/research) zijn vele voorbeelden te vinden. Hierbij een aantal markante projecten waarover op de onderzoekswebsite dus meer informatie te vinden is:

Dignity

Een Europees project over de digitale toegankelijkheid van mobiliteitsoplossingen, met name voor kwetsbare groepen in de samenleving. De Brabantse inbreng omvatte het project ‘Nextbike’, een deelfietsenplan in Tilburg met speciale aandacht voor ouderen, mensen met lage inkomens, gehandicapten en immigranten.

Metamorphosis

Een andere aanpak voor stadsplanning waarin het kind centraal staat. Wijken kindvriendelijker maken, door minder nadrukkelijk te ontwerpen vanuit autogebruik, en in plaats daarvan meer ruimte te maken voor beloopbaarheid, leefbaarheid, een actieve levensstijl en inclusiviteit, en de bijbehorende gedragsverandering van de gebruikers.

Being there

De ontwikkeling van een Virtual Reality-Museum binnen een centrum voor migrantenvrouwen in Monterey, waardoor deze groep de ervaringen van tijdelijk ergens wonen en verblijven kan delen, zodat architecten en ontwerpers daar weer van kunnen leren.

Gaming Horizons

Gaming is een enorm populaire vrijetijdsactiviteit, een wereldwijd dominante vorm van entertainment, en een belangrijke drager van culturele waarden. Juist daarom is het doordenken van manieren waarop games niet slechts marktgedreven ontwikkeld worden, maar ook met inachtneming van de impact op gebruikers en aandacht voor inclusiviteit en ethische standaarden.

Crossroads

Het zichtbaar en deelbaar maken van verhalen uit de Tweede Wereldoorlog, om zo met name jonge mensen (weer) in contact te brengen met de levensveranderende beslissingen die in een oorlog plaats kunnen vinden, en met de levenslessen die daarin besloten liggen.

Bovenstaand overzicht is noodzakelijkerwijs beperkt en in die zin niet optimaal ‘inclusief’. Duidelijk wordt wel dat inclusiviteit vele vormen kent, maar dat studenten, docenten, ondersteunend personeel en onderzoekers binnen BUas samen op zoek zijn naar de beste manieren om zoveel mogelijk mensen te betrekken. Zo wordt het eerder omschreven gastvrijheidsprincipe op verschillende manieren geuit, impliciet en expliciet, door mensen zich welkom, prettig, gewaardeerd en op hun plek te laten voelen. Dignity en Metamorphosis doen dit voor bestaande of nieuwe bewoners; Being There voor immigranten, vrouwen in het bijzonder; Gaming Horizons vraagt hoe games en gaming communities inclusiever kunnen zijn; Crossroads probeert jongeren actief uit te nodigen in het verleden.

De mogelijkheden om deze thematieken verder te onderzoeken zijn welhaast eindeloos. De noodzaak om het gastvrijheidsprincipe te blijven uitleggen en herontdekken is duidelijk. Hier ligt onze opdracht, om samen te blijven werken aan een mooiere universiteit en een mooiere wereld voor iedereen.

Bronnen:

• kennisopenbaarbestuur.nl/rapporten-publicaties/atlas-van-afgehaakt-nederland