Niet over en voor ons, maar met en door ons!

Vrijetijd is bron van blijdschap en geluk, en in die zin een mensenrecht. Maar het is niet voor alle mensen even vanzelfsprekend dat recreatie, sport, attracties, musea en theaters makkelijk toegankelijk zijn. Voor mensen met een lichamelijke beperking kunnen trappen, te grote loopafstanden, onhandig geplaatste hekken en drempels fysieke barrières opwerpen; voor mensen met een visuele beperking kunnen slecht leesbare teksten, onvindbare wegwijsbordjes en een rommelig ingerichte omgeving problemen veroorzaken; voor mensen met een (licht-)verstandelijke beperking kunnen verwarrende en te complex geformuleerde informatie (zoals online boekingssystemen, of plattegronden van attractieparken) ontmoedigend werken; voor verschillende van deze en andere groepen kan drukte overprikkelend en vermoeiend werken. Voor veel van deze problemen is het mogelijk oplossingen te ontwerpen, maar dan moeten de ontwerpers, managers en werknemers van deze vrijetijdsvoorzieningen zich wel bewust zijn van de aard en omvang van de problemen. De beste manier om hier achter te komen is om direct samen te werken met de mensen om wie het gaat.

Dit artikel is een co-productie van LFB (Belangenvereniging dóór en vóór mensen met een (verstandelijke) beperking) en Breda University of Applied Sciences. Ellis Jongerius is directeur en ervaringsdeskundige en Hélène Hooft is coördinator projecten en fondsenwerving bij LFB. Peter Horsten en Marco van Leeuwen zijn docent en onderzoeker bij de Academy for Leisure and Events van Breda University of Applied Sciences.

Startpunt samenwerking

Veel beleid dat gericht is op mensen met beperkingen probeert zaken rond wonen, werken en zorg te regelen, maar aandacht voor en budgetten gericht op vrijetijdsbesteding blijven onderbelicht. Echter, binnen onze vrije tijd werken we aan maatschappelijke participatie, identiteitsvorming, sociale binding, geluk en persoonlijke ontwikkeling, essentiële aspecten van een volwaardig leven. Op basis van dit inzicht voelden Peter Horsten en Marco van Leeuwen (Academy for Leisure and Events) de persoonlijke en inhoudelijke motivatie om te werken aan een meer toegankelijke en inclusieve vrijetijdssector. Een van de pijlers onder innovatie in de vrijetijdssector is het onderwijs van de nieuwe generatie vrijetijdsprofessionals. Hoe kunnen we onderwijsactiviteiten zo inrichten dat groepen met een beperking aan BUas verbonden worden, om zo samen met bestaande BUas-studenten te werken aan waarlijk toegankelijke vrijetijdsbelevingen? Er is behoefte in de vrijetijdssector aan dit soort oplossingen, die kunnen ontstaan in de samenwerking van ervaringsdeskundigen (de mensen met een beperking voor wie de oplossingen nodig zijn) en de aanstaande generatie vrijetijdsprofessionals.

Binnen de Academy for Leisure and Events vonden al verschillende inspirerende onderzoeken, projecten en stages plaats waaruit waardevolle oplossingen en belevingen voor doelgroepen met een beperking voortkwamen. Ondanks al die mooie initiatieven werd toch zelden de doelgroep zelf in dit soort projecten betrokken. Inclusie van mensen voor wie het deelnemen aan vrijetijdsactiviteiten niet vanzelfsprekend is komt zeker aan bod in het onderwijs, maar eerder incidenteel en geïsoleerd, dan integraal verweven als aandachtspunt in de volle breedte van de opleiding.

"Wat het moeilijk maakt om de huishoudbeurs te bezoeken, is dat ik niemand heb waar ik mee op pad kan gaan. Iemand vragen is spannend, omdat je afgewezen kunt worden.” (Ervaringsdeskundige LFB).

Er kan pas écht van inclusief onderzoek en onderwijs sprake zijn als de brug naar gelijkwaardige participatie van de beoogde doelgroepen in het onderzoeks- en ontwerpproces overgestoken wordt. Om daadwerkelijk impact te hebben en passende oplossingen te vinden is de structurele input van de beoogde groepen noodzakelijk.

Hier ligt een uitgelezen kans voor Breda University of Applied Sciences om een voortrekkersrol te nemen in het toegankelijk maken van de domeinen waarin ze zich specialiseert, zoals vrijetijd, openbare ruimte, toerisme, gaming en gastvrijheid. Die voortrekkersrol past uitstekend bij de nieuwe strategie van BUas voor de periode 2022-2025. Een kernfragment uit die strategie luidt:

"We are a diverse and inclusive community with various strengths on a single campus. By using each other’s strengths, combining them, involving our industry partners, and experimenting together, we can give substance to the "+”. Diversity and Inclusion, therefore, is core to the strategic direction of Breda University of Applied Sciences (BUas) for the period 2022-2025. In 2030, we want to be an internationally leading knowledge institute that is recognised for helping solve the challenges of our society and meet the changing needs of the industries we serve.” (BUas+ More than a university of Applied Sciences)

De tijd is rijp om deze ambitie in onderwijs en onderzoek te spiegelen aan de ontwikkelingen binnen de sectoren zelf, waar onderwerpen als toegankelijkheid, diversiteit en inclusiviteit steeds belangrijker worden. In navolging van het VN-verdrag Handicap in 2016 (www.rijksoverheid.nl) beseft ook de vrijetijdssector dat werken aan deze thema’s niet langer vrijblijvend is. Talloze initiatieven en instrumenten, zoals de Code Diversiteit & Inclusie in de culturele sector (www.codedi.nl), het Sportakkoord (www.sportakkoord.nl) en de Community Toegankelijke Recreatie (www.toegankelijkerecreatie.nl) tonen dat het ook de sector menens is. Naast een morele en maatschappelijke verantwoordelijkheid, is er ook een economisch argument voor BUas en de vrijetijdssector om te werken aan het verbeteren van toegankelijkheid: de groep mensen met een beperking is groot. Niet gastvrij of toegankelijk zijn voor deze groepen betekent dat je jezelf afsluit voor een enorme markt.Het betreft hier immers niet slechts de mensen met een beperking zelf, maar vaak ook hun begeleiders, familie en vrienden. Als je als vrijetijdsprofessional iedereen een memorabele, betekenisvolle beleving wilt bieden, dus ook de mensen die extra of andere aandacht nodig hebben, dwingt dat je om buiten de gebaande paden op zoek te gaan naar innovatieve oplossingen.

Om dit alles vorm te geven is een voorstel ingebracht om op de BUas-campus een fysiek orgaan (werkplek, leerbedrijf, netwerkorganisatie) te plaatsen, waarin mensen met een beperking met studenten, collega’s en werkveld aan de slag kunnen rondom vrijetijd. Dit soort plekken bestaan al binnen een aantal onderwijsinstellingen: de ‘STERKplaatsen’ van Vereniging LFB.

De volwassen audiotour bevatte interessante onderwerpen, maar de taal was niet passend. De andere audiotour was te kinderachtig voor mij. Ik wil niet meer horen dat ik de tour even uit moet zetten om bezems te zoeken.” (Ervaringsdeskundige LFB).

Vereniging LFB

Vereniging LFB (www.lfb.nu) is een belangenorganisatie dóór en vóór mensen met een verstandelijke beperking. LFB komt op voor de belangen van mensen met een verstandelijke beperking en oefent invloed uit op organisaties en politiek om het mogelijk te maken dat mensen met een beperking, net zoveel als anderen, een belangrijke rol kunnen spelen in de samenleving. LFB leidt mensen met een (verstandelijke) beperking op tot ervaringsdeskundige en heeft daarbij oog voor ieders talent. De vereniging heeft een landelijk bureau in Utrecht. Daarnaast zijn er negen STERKplaatsen verspreid over Nederland waar mensen met een verstandelijke beperking leren en werken volgens het dóór en vóór-principe: alle activiteiten van de LFB worden door mensen met een verstandelijke beperking zelf georganiseerd.

STERKplaatsen

Deze STERKplaatsen zijn te vinden in een school voor hoger beroepsonderwijs (HBO) of voor middelbaar beroepsonderwijs (MBO). Binnen een STERKplaats volgen STERKstudenten (mensen met een verstandelijke beperking) een opleiding tot ervaringsdeskundige. Deze opleiding duurt gemiddeld drie jaar en wordt verzorgd door vereniging LFB. Binnen de STERKplaats leren mensen met een verstandelijke beperking om hun ervaringen met het leven met een beperking te delen met anderen om zo andere mensen te ondersteunen en te versterken. Studenten met en zonder beperking, docenten en onderzoekers leren hierbij gelijkwaardig van en met elkaar. Studenten en stagiaires van de onderwijsinstelling worden uitgenodigd de STERKplaats te bezoeken en samen te werken met de STERKstudenten, en andersom geven STERKstudenten gastlessen of vaardigheidsworkshops aan studenten van de onderwijsinstelling. Door samen te werken met STERKstudenten leren reguliere studenten van de onderwijsinstelling hoe zij het beste om kunnen gaan met mensen met een verstandelijke beperking. STERKstudenten leren op hun beurt in deze samenwerking hun eigen talenten en valkuilen te onderkennen, voor zichzelf op te komen en feedback te geven en ontvangen. De STERKstudenten worden tevens betrokken in praktijkonderzoek, als adviseur of co-onderzoeker.

"De punten die worden aangekaart zijn heel waardevol en fijn om te horen. Bewonderenswaardig dat jullie met zo’n scherpe blik hebben gekeken. Hier gaan wij zeker ons voordeel mee kunnen doen” (Projectleider participatie en herpositionering Museum Markiezenhof).

De samenwerking draagt bij aan de groei en ontwikkeling van zowel STERKstudenten als reguliere studenten, en in de samenwerking tussen die twee groepen ontstaat ook meerwaarde voor het onderwijs en de sector zelf. Tot nu toe blijken alle partijen een grote meerwaarde te ervaren in het werken op of met een STERKplaats en haar STERKstudenten (LFB en Buro Opaal, 2022).

Ervaringsdeskundigheid

STERKstudenten ontwikkelen zich dus in ongeveer drie jaar tot ervaringsdeskundige. In de brochure over STERKplaatsen van LFB (LFB en Buro Opaal, 2022) wordt uitgelegd wat dat voor deze groep betekent:

• Ervaringen = dat wat je zelf hebt meegemaakt met leven met een beperking.
• Ervaringskennis = hoe jij zelf denkt over jouw ervaringen en de ervaringen van anderen.

Ervaringsdeskundigheid = leren hoe je jouw ervaringen in kunt zetten bij bijvoorbeeld onderzoek of onderwijs.

De meerwaarde van eigen ervaringen, expertise en inzichten is niet alleen voor STERKstudenten van belang, maar wordt ook binnen het reguliere MBO en HBO onderkend. In het co-creatief ontwerpen van oplossingen, zoals dat al in onderwijsprojecten binnen BUas toegepast wordt (bijvoorbeeld in de masteropleiding ‘Imagineering’), kunnen deelnemers aan het proces verschillende rollen innemen:

(1) Onderzoeker: het innemen van een breder, objectief perspectief, het analyseren van de data en het aanleveren van inzichten uit de wetenschap;

(2) Adviseur: het bieden van een externe, frisse blik, op basis van praktische expertise invalshoeken en ideeën aandragen;

(3) Katalysator: deelnemen aan het proces en zo van binnenuit veranderprocessen inspireren en draagvlak kweken.

(4) Ervaringsdeskundige: op basis van doorleefde ervaring en kennis precies weten wat wel en niet werkt.

Inhoudelijk vullen die rollen elkaar aan, leveren ze verschillende stukjes van de puzzel die in dat project opgelost moet worden. Het samenwerken op zich zorgt ervoor dat iedereen zich gehoord voelt, en zich betrokken voelt bij het welslagen van het project.

Goede, gemotiveerde studenten die niet zelf te maken hebben met beperkingen kunnen veel goeds doen en in projecten over toegankelijkheid (bijvoorbeeld van attracties) interessante oplossingen opleveren, vooral in rollen (1), (2) en (3). Echter, het betrekken van echte ervaringsdeskundigen in rol (4) levert de meest gedetailleerde en relevante informatie, vooral door dingen die vanzelfsprekend zijn, die niet-ervaringsdeskundigen regelmatig over het hoofd zien, zichtbaar te maken voor de mensen in de andere rollen.

Van zorg naar vrijetijd, meerwaarde STERKplaats 2.0

Op dit moment zijn er negen STERKplaatsen, vooral gevestigd binnen opleidingen gericht op social work, welzijn en zorg. Het project, ondersteund door het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport loopt tot eind 2022. Daarin is ruimte voor de ontwikkeling van nog vier STERKplaatsen. De kracht van het project zit in het feit dat STERKstudenten naast hun eigen ontwikkelingstraject ook verantwoordelijkheid krijgen in het ontwikkelen van de zorg en het zorgpersoneel van de toekomst. Sinds de oprichting is Vereniging LFB vooral actief binnen de kaders van het sociale domein, daarmee werkend met partijen als zorgaanbieders, gemeenten en ministeries.

Het belang van het samenwerken met ervaringsdeskundigen wordt binnen het sociale domein steeds meer gezien en erkend. Deze ‘lobby’ moet buiten die sector nog op gang komen. Het samenwerken met BUas kan daarbij een goede eerste stap zijn, juist omdat vrijetijd van bijzonder belang is voor kwaliteit van leven, ook voor mensen met een beperking, en omdat partijen in de vrijetijdssector zelf ook aangeven op zoek te zijn naar manieren om meer inclusief te worden. 

"Geweldig om deze bijeenkomsten samen te werken met jullie studenten. Samen nadenken over onze vrijetijd. Heel belangrijk! Want dit gaat over activiteiten die ik leuk vind en waar ik blij van word. De tijd waar ik echt zelf mag kiezen!” (Ervaringsdeskundige LFB)

Een STERKplaats op de BUas-campus (wat we voorlopig een ‘STERKplaats 2.0’ zullen noemen) zou als doel hebben ervaringsdeskundigen medeverantwoordelijk te maken voor de inrichting van een inclusieve vrijetijdssector. Voor reguliere studenten van de bestaande BUas-opleidingen op het gebied van vrijetijd, maar ook toerisme, hotels en hospitality, gaming, biedt het grote toegevoegde waarde om tijdens de opleiding samen te werken met mensen met een beperking. Doordat de doelgroep zelf van meet af aan betrokken wordt in analyse- en ontwikkelprocessen, draagt dit bij aan een realistischer beeld van de wensen, behoeften en potentie van deze doelgroep. Voor de vrijetijdssector is het een meerwaarde dat de (toekomstige) professional leert hoe hij in de ontwerpen inclusief kan werken en hoe het aanbod ook werkelijk inclusief kan zijn. Het voorkomt verrassingen en uitdagingen die achteraf opgelost moeten worden. Mensen met een beperking vormen nu nog vaak een ‘vergeten’ doelgroep. Via co-creatieve projecten van STERKstudenten, reguliere BUas-studenten en vrijetijdsbedrijven kan de vrijetijdssector concreet werken aan de uitdaging meer inclusief te worden.

Eerste verkenning: drie bijeenkomsten

In de eerste helft van 2022 zijn diverse gesprekken gevoerd tussen LFB en BUas om bovenstaande ideeen vorm te geven. Daarnaast zijn er een drietal bijeenkomsten georganiseerd waarin ervaringsdeskundigen vanuit LFB en studenten en docenten van uit de Academy for Leisure and Events samenwerkten rond vrijetijdsvraagstukken.

In de eerste bijeenkomst in het kader van de Dutch Happiness Week namen de ervaringsdeskundigen studenten en docenten mee in de uitdagingen waar zij voor staan om deel te kunnen nemen aan vrijetijdsactiviteiten. Hier kan gedacht worden aan vooroordelen ten aanzien van deze groep, een beperkt budget, omgang met lastige systemen (van online ticketing tot parkplattegronden), snel overprikkeld raken, fysieke toegankelijkheid, welkom voelen, en het ontbreken van een netwerk om samen mee op te trekken.

Een tweede bijeenkomst vond plaats bij museum Markiezenhof in Bergen op Zoom waar ervaringsdeskundigen en vrijetijdsstudenten de klantreis onderzochten. De verwachtingen en informatieverstrekking via de website en social media werden voorafgaand besproken. Bij het bezoek aan het museum werden ter beoordeling van toegankelijkheid een vragenlijst en reeds beschikbare apps, zoals Ongehinderd (www.ongehinderd.nl), ingevuld. Gevraagd was om de tentoonstelling Hoge Luchten te bezoeken. Een tentoonstelling met schilderijen uit het Rijksmuseum. Voorbeelden die aan het licht kwamen: de bijbehorende audiotour bevatte diverse keuzes, waarbij opviel dat de ervaringsdeskundigen eigenlijk niet voorzien werden. Veel teksten bij de schilderijen en op de muren waren te complex en onvoldoende aansluitend op de belevingswereld. Ook viel op dat de rol van supposten in het museum bevreemdend werkt en dat de meer interactieve tentoonstellingen qua navigatie onduidelijk zijn en ook snel overprikkelend werken. Maar op de vele knopjes ‘moest’ daarentegen wel gedrukt worden. Bij de terugkoppeling aan het museum kon nuttige feedback gegeven worden.

Tot slot was er een bijeenkomst die georganiseerd werd door studenten vanuit Performatory, waarin met ervaringsdeskundigen een cocreatieve designsessie werd voorbereid en uitgevoerd. De uitdaging was om de aankomende tentoonstelling van het Markiezenhof ‘Hete Vuren’ (wederom in samenwerking met het Rijsmuseum) vorm te geven zodat deze beter aansluit bij mensen met een verstandelijke beperking. Gezamenlijk kwam men tot enige prototypes. Enkele groepjes gaven aandacht aan duidelijke routing en markering, stilteplekken, aansprekende toevoegingen via objecten, stellages, sprekers of multimedia aan een beperkte selectie van schilderijen, alsmede interactieve workshops ter bevordering van begrip over de context of juist schilderkunst. Andere groepen legden daarentegen nadruk op hospitality en informatieverstrekking alsmede het belang van keuzemogelijkheden daarin, die bij voorkeur versterkend werken voor de beleving van iedereen, mensen met en zonder beperking.

"Goed dat de ervaringsdeskundigen de workshop verzorgden. Zij zetten toegankelijkheid en welkom voelen direct in een ander perspectief. Deze frisse blik leidt tot waardevolle discussies omtrent een inclusieve vrijetijdssector.” (Docent BUas).

De drie bijeenkomsten zijn door iedereen positief ervaren. De kansen die de samenwerking voor alle partijen biedt worden door alle betrokkenen onderkent. Het is nu zaak om vanuit deze verkenning naar inclusief onderzoek en onderwijs (waarbij echt sprake was van gelijkwaardige participatie van studenten, ervaringsdeskundigen, docenten en werkveld) een volgende stap te zetten om duurzaam impact te hebben.

Uitdagingen

De beoogde samenwerking van LFB, BUas en de vrijetijdssector moet helpen vrijetijdsactiviteiten en faciliteiten beter toegankelijk te maken voor mensen met een beperking. Dat proces vraagt ook inzet van alle betrokkenen. LFB heeft jarenlange ervaring met het inzetten van ervaringdeskundigheid en het benutten van talenten van mensen met een verstandelijke beperking. BUas is een ervaren speler in het vrijetijdsveld. BUas en LFB zijn dus logische partners om aan een inclusievere samenleving met de vrijetijdssector, die steeds meer aandacht hiervoor krijgt, te werken.

Binnen het leerproces, wat het ongetwijfeld zal zijn, kunnen we enkele aandachtspunten benoemen:

• Thema’s zoals vrijetijd, recreatie of attracties zijn nieuw voor de STERKplaatsen. Het STERKplaats-concept is nieuw voor BUas (maar lijkt op bestaande leer-werk-concepten). In die interactie zal uitgezocht moeten worden welke interessante leeraspecten aandacht verdienen. Naast de persoonlijke ontwikkeling van de ervaringsdeskundigen uit het bestaande STERKplaats-onderwijsconcept zullen ook elementen uit het BUas-onderwijs (zoals basisbeginselen van experience design, conceptontwikkeling, gastvrijheid, management) toegankelijk gemaakt kunnen worden voor die doelgroep. Daarnaast zullen de workshops en presentaties van ervaringsdeskundigen ingepast moeten worden in een meer integrale lijn rondom inclusie in het reguliere onderwijs. Daarbij wordt ook gedacht aan koppeling met stagegroepen, afstudeerders en minoren.Voor BUas-studenten ontstaan er nieuwe leereffecten en competentie-ontwikkelkansen in de samenwerking met ervaringsdeskundigen.
• De STERKplaats zal een inclusieve plek moeten worden waarin op termijn een brede groep mensen zonder en met diverse beperkingen vertegenwoordigd worden. Beginnend met de specifieke behoeften van de achterban van LFB (mensen met een verstandelijke beperking) kan het concept uitgebouwd worden om diversiteit in zijn totaliteit te beschouwen. Dit kan ook thema’s als psychische klachten bij studenten (sinds corona), autisme of prikkelstoornissen. De STERKplaats zou ook hieromtrent een programma binnen BUas kunnen ontwikkelen.
• Omdat de LFB een vereniging is met leden, worden vanuit de STERKplaats ook belangenbehartigende activiteiten op lokaal, regionaal en landelijk niveau uitgevoerd om iedereen te betrekken. Dit sluit uitstekend aan bij BUas, een instituut dat impact wil hebben op zijn omgeving. De STERKplaats kan dan dienen als leerbedrijf met een rijkgevuld programma gericht op mensen met een beperking in de regio, bezig met het meer inclusief maken van de vrijetijdssector, en het bevorderen van inclusief onderzoek en onderwijs kan een grote meerwaarde vertegenwoordigen.
• Bovenstaande kan gerealiseerd worden als de STERKplaats een rol als netwerkorganisatie rondom inclusiviteit en vrijetijd gaat oppakken, waar studenten, sectoren, docenten, onderzoekers en mensen met diverse beperking uit de regio zich bij kunnen aansluiten, mede georganiseerd door ervaringsdeskundigen en reguliere BUas-studenten.
• Op dit moment wordt gewerkt aan een branche erkenning van de opleiding tot ervaringsdeskundigen. Onze gezamenlijke ambitie is om uiteindelijk via het systeem van microcredentials of open batches, gevoed vanuit het bestaande BUas-onderwijsaanbod, ervaringsdeskundigen erkende onderwijselementen op het gebied van bijvoorbeeld klantreisonderzoek of inclusief experience design aan te bieden. Voor reguliere BUas-studenten kan LFB onderwijselementen aanbieden op bijvoorbeeld het co-creatief werken met mensen met een beperking

Bronnen:

• ‘BUas+ More than a university of Applied Sciences’, via www.buas.nl/sites/default/files/2022-02/BUas Strategy 2022-2025.pdf
• LFB en Buro Opaal, Brochure over LFB STERKplaatsen: Dé plek om van en met elkaar te leren, Utrecht 2022.
• VN-verdrag Rechten van mensen met een handicap (2016) via www.rijksoverheid.nl