Crossroads wil met ‘Brabant Herinnert’ WO II en nu verbinden

Daar waar Crossroads met ‘Brabant Remembers’ in 2017-2020 vooral inzette op verbeelden, wil de stichting met het nieuwe programma ‘Brabant Herinnert’ vooral de nadruk leggen op verbinden. Tussen WO II en nu én tussen verschillende generaties. Vanuit de filosofie dat de waarden waarvoor destijds gevochten is ook nu nog van belang zijn. Femke Klein van Crossroads vertelt over de manieren waarop dit gedaan wordt en over het belang van bewustwording en kennisoverdracht.

Foto’s: Visit Brabant. Brabant Herinnert. Nationaal Monument Kamp Vught. Maczek Memorial Breda foto, Mike Bink fotografie.

Femke Klein is sinds januari 2017 programmadirecteur van de Stichting Crossroads Brabant 1940|1945. Crossroads heeft een driekoppig bestuur en een inhoudelijke adviesraad met leden van de belangrijke plekken van het WO II erfgoed: Nationaal Monument Kamp Vught, Oorlogsmuseum Overloon en het Maczek Memorial Breda. Daarnaast zitten in de adviesraad ook vertegenwoordigers van Erfgoed Brabant, VisitBrabant, Bevrijding Brabantse Wal, Breda University of Applied Sciences (BUas) en Fontys. "Met deze samenstelling willen we enerzijds voor een Brabant-brede spreiding zorgen en anderzijds voor een diversiteit in expertises, personen en belangen.”

Crossroads kwam eerst voor de periode 2017-2020 met het programma ‘Brabant Remembers’ en presenteerde medio november 2022 het vervolg voor de periode 2022-2025, het programma ‘Brabant Herinnert’. Klein legt uit waarom voor de naamsverandering is gekozen: "Omdat het vaak over lokale verhalen gaat en omdat we het dichter bij de mensen wilden brengen hebben we ditmaal gekozen om het programma een naam in de eigen taal te geven.” Het programma gebruikt de pay off, Brabant Herinnert – Persoonlijke Levensveranderende Oorlogsverhalen.

Nationaal Monument Kamp Vught.

Bewustwording en kennisoverdracht verzet, collaboratie en Jodenvervolging

Crossroads heeft meerdere doelen, vertelt Klein: "We willen doen aan bewustwording over de Tweede Wereldoorlog zodat ook de Brabander weet wat er in zijn achtertuin gebeurd is. Daarnaast passen we als Crossroads prima binnen de provinciale programmalijn Bevochten Brabant en het nieuwe beleidskader Levendig Brabant. We positioneren ons daarmee binnen Nederland als provincie waar letterlijk veel en -relatief- lang gevochten is. Daarbij willen we de rest van Nederland meegeven hoe belangrijk dat was. De herinnering en herdenking wordt in Brabant nog altijd sterk gevoeld in september en oktober omdat in die maanden in 1944 de Amerikanen, Canadezen, Britten en Polen arriveerden. En tenslotte willen we als Crossroads doen aan kennisoverdracht over de Brabantse versie van thema’s rond WO II die ook elders in Nederland speelden zoals verzet, collaboratie en Jodenvervolging. Daarbij hopen we dat kennisoverdracht via bewustwording een inspiratie is voor hoe je vandaag de dag ook kunt handelen. Omdat vrijheid ook vandaag de dag geen vanzelfsprekendheid is.”

"Ditmaal gekozen om het programma een naam in de eigen taal te geven”

Om dat positieve handelingsperspectief te bieden, neemt Crossroads persoonlijke verhalen als uitgangspunt zodat mensen zich ermee kunnen identificeren. Vervolgens verbeeldt Crossroads de verhalen zodat men zich beter kan verplaatsen in de gebeurtenis en kan verbinden. En als laatste hoopt Crossroads de mensen een perspectief te kunnen bieden op hoe je als individu kan handelen, "Je moet kortom herkennen dat wat destijds gebeurde nu ook kan gebeuren waarbij je je moet realiseren dat de wolf altijd in andere en dus niet in dezelfde schaapskleren komt. Daarom moet je waakzaam zijn en je blijvend inzetten voor vrijheid en vrede.”

Van verbeelden naar verbinden

Het eerste programma, ‘Brabant Remembers’, heeft volgens Klein veel bewustwording opgeleverd: "Mensen kregen kennis over wat er was gebeurd en gingen op zoek naar de locaties. Het programma heeft Brabant daarmee, zeker ook in de erfgoedsector, op de kaart gezet. Daarbij heeft het feit dat we veel samenwerkten met kunstenaars ons landelijk veel gebracht omdat het een bijzondere manier was om dit soort verhalen te vertellen.”

Bij ‘Brabant Remembers’ werd veel ingezet op verbeelden. Bij ‘Brabant Herinnert’ draait het meer om verbinden. "Vorige keer verbeelden we de verhalen om te verbinden. Nu beginnen we met verbinden om daaruit de verhalen te krijgen die we vervolgens gaan verbeelden. Bij ‘Brabant Remembers’ ging Crossroads de provincie in om op vijftien plaatsen verhalen op te halen, ingestoken vanuit erfgoed. Nu bij ‘Brabant Herinnert’, zijn we op zoek naar oorlogsverhalen waarmee we een brug kunnen slaan tussen toen en nu. We hebben een groep van afgestudeerde jongeren tussen de 24 en 32 die met Studio Herinner de komende jaren naar locaties zoals voetbalclubs en MBO’s gaan om daar aan leeftijdsgenoten te vragen wat herinneringen voor hen betekent. Een verhaal over een bombardement in WOII op Eindhoven maakt namelijk nog meer indruk als je zelf bijvoorbeeld uit Syrië of Oekraïne komt en iets vergelijkbaars hebt meegemaakt. Herinneren kun je daarom veel breder nemen dan herdenken dat vooral op WO II en 4 mei is gericht.” Zoals bij het voetbal: "Er is een boek van Jurryt van de Vooren over voetbal tijdens WO II. Zo’n boek is interessanter en een aanknopingspunt voor een gesprek als mensen zelf ook voetballen. Want zij kunnen zich voorstellen hoe het is als plotseling een keeper en linksbuiten ontbreken in een team.”

"Bij ‘Brabant Herinnert’, zijn we op zoek naar oorlogsverhalen waarmee we een brug kunnen slaan tussen toen en nu”

Het betekent niet dat Crossroads WO II en Brabant loslaat, zegt Klein, integendeel. Het gaat er veel meer om het onderwerp relevant te houden. De universele waarden en de dilemma’s waar mensen voor stonden in WO II gelden volgens Klein namelijk nu nog steeds. "Het is echter de extreme hogedrukpan waarin alles gebeurde, waardoor WO II zo’n voorbeeld is geworden. Je ziet ook dat in de naoorlogse periode WO II vaak een moreel ankerpunt en een spiegel is, waardoor het meer in ons leven is verweven. Daarnaast brengt de keuze voor het persoonlijk verhaal
WO II altijd heel dichtbij.”

Maczek Memorial Breda.

De herinneringen die Studio Herinner ophaalt worden door hen verbeeld in een 3D-herinneringsinstallatie die in 2024 wordt geopend en tot 5 mei 2025 steeds verder zal groeien. "De installatie reist in die periode mee op de locaties die door Studio Herinner wordt bezocht. Op 5 mei 2025 hangen in die installatie alle antwoorden op de vraag wat herinneren voor jou betekent. Bezoekers kunnen er doorheen lopen en zien letterlijk de verhaallijnen lopen. Daarbij is ook het perspectief en de perceptie belangrijk: als jij en ik erdoorheen lopen zien we andere dingen. En dat klopt want zo werkt herinneren ook. Daarom kent de installatie ook geen hiërarchie.”

‘Brabant, brug naar vrijheid’

Een tweede initiatief dat Crossroads bij ‘Brabant Herinnert’ gaat uitwerken met alle gemeenten is ‘Brabant, brug naar vrijheid’. "Een brug is al van nature een verbinding, namelijk van de ene naar de andere kant. Bij ons is de brug de verbinding van de ene tijd naar de andere tijd, van de ene plek naar de andere plek, van de ene mens naar de andere mens en van de ene mening naar de andere mening. Een brug heeft daarnaast ook een bruggenhoofd, iemand die zich ervoor inzet dat de brug blijft staan. Je ziet dat er vaak lokaal mensen zijn die zo’n functie vervullen en staan voor een groep of wijk. Wij als organisatie kennen die bruggenhoofden vaak niet. Daarom gaan we aan de gemeenten vragen wie hun bruggenhoofden zijn. We willen ze een gezicht geven. De bruggenhoofden zijn namelijk belangrijk omdat ze zich vaak inzetten voor zaken als vrijheid en democratie, kansengelijkheid, vrijheid van meningsuiting en de vrijheid om te zijn wie je bent.” Klein legt daarbij opnieuw de verbinding met WO II: "In Brabant is, zo merkten we al eerder op, veel gevochten tijdens WO II en daarbij waren bruggen militair van essentieel belang. Zoals bij Operatie Market Garden en later bij de Slag om de Schelde. Dat chronologisch verhaal van ‘Brabant, brug naar vrijheid’ willen we vertellen van september 2024 tot en met 5 mei 2025. Op die datum kunnen we de laatste brug over omdat de rest van Nederland bevrijd is.” Voor ‘Brabant, brug naar vrijheid’ wil Crossroads alle Brabantse gemeenten stimuleren om een brug uit te kiezen. "Dit kan letterlijk een brug zijn, maar ook figuurlijk. Het gaat erom dat je de brug gebruikt om het verhaal van je plaats te vertellen. Daarbij zou het mooi zijn als ook bestaande culturele evenementen – denk bijvoorbeeld aan Glow – zeggen dat ze daar wel op willen inspelen.” De uitingsvorm kan volgens Klein heel divers en breed zijn: "Van breien tot inpakken van bruggen en van verlichten tot tekeningen en versieren met vlaggen. Vervolgens kun je bij zo’n versierde brug een vrijheidsmaaltijd organiseren en verhalen vertellen. Of je gebruikt de brug als decor voor re-enactment van bepaalde historische episodes uit WO II. Met enige creativiteit zijn de mogelijkheden eindeloos.”

De bruggen slaan met andere provincies

Crossroads zoekt bij ‘Brabant, brug naar vrijheid’ de samenwerking bij met andere provincies. Zo is Crossroads in gesprek met ‘Bridge to Liberation’, een nationaal herdenkingsconcert dat sinds 2014 jaarlijks in september gehouden wordt op de Rijn bij John Frostbrug in Arnhem. "Om dat veel van Operatie Market Garden zich in Brabant afspeelde, vonden we het tijd dat ook het Brabantse verhaal bij zo’n manifestatie verteld wordt. Hetzelfde geldt voor Slag om de Schelde. Dat is een verhaal van Zeeland én van Brabant. En het gaat nog verder. Met Zuid-Holland delen we de Biesbosch en hebben we met Altena een stukje Brabant dat pas heel laat (05/05/1945) is bevrijd. En ook met Limburg delen we geschiedenis die is te koppelen aan een brug.”

"Daarbij zoeken we de verbinding met nieuwe groepen, maar willen we ook graag de verbinding handhaven met bestaande groepen”

Zowel bij ‘Studio Herinnert’ als bij ‘Brabant, brug naar vrijheid’ werkt Crossroads bottom-up. "We halen de verhalen en de verbeelding ervan op in de -Brabantse- samenleving en wij voegen er iets aan toe waar we kansen en mogelijkheden zien. Daarbij leggen we vooral veel verbindingen. Ik hoop dat dat er uiteindelijk toe leidt dat we een eigentijdse manier vinden om verhalen te vertellen en relevant te houden. WOII is niet passé. Ook zou het mooi zijn als we mensen met de veelheid aan verhalen in vervoering brengen en verdieping geven. Gecombineerd met trots over de mensen die zich vandaag de dag nog voor diezelfde idealen inzetten. Daarbij proberen we het bewust uit de politiek te houden. Dat laatste zal bij de bruggen waarschijnlijk eenvoudiger zijn dan bij Studio Herinnert, want daaraan nemen jongeren deel die echt een mening hebben. De jongeren zelf zeggen daarover: we zoeken het conflict bij de gesprekken op, juist om het te ontrafelen. Want als je het goed ontrafelt kom je daarna weer tot verbinding.”

Klein vindt het leuk dat ‘Brabant Herinnert’ enerzijds in de lijn ligt met wat Crossroads deed en anderzijds toch vernieuwend is. "Daarbij zoeken we de verbinding met nieuwe groepen, maar willen we ook graag de verbinding handhaven met bestaande groepen. In die zin nemen we geen afstand van wat we gedaan hebben maar willen we het wel verder brengen. Daarbij mag de oudere generatie wel het draaiboek overgeven aan de jongere generatie en uitleggen waaraan ze waarde hechten en waarom. Tegelijkertijd moeten ze echter ook dezelfde vraag stellen aan de jongere generatie. En hen vragen hoe zij daar uiting aan zouden willen geven.”

Klein verwacht dat ‘Brabant Herinnert’ meer mensen naar Brabant zal trekken. "Dat hopen we bijvoorbeeld te bereiken met een aantal eyecatchers in het bruggenproject. En we hopen ook dat het ertoe gaat leiden dat mensen meer bepaalde oorlogsmusea gaan bezoeken. In algemene zin zit het er als doel minder in dan bij ‘Brabant Remembers’. Tegelijkertijd kan het effect echter wel hetzelfde zijn. Als de inhoud en het verhaal goed is, komen de mensen vanzelf.”

Verbinding wordt gezocht met culturele evenementen zoals Glow in Eindhoven.