Culturele sensitiviteit bij reizen: Een educatieve aanpak dankzij het CultSense-project

Lénia Marques, Erasmus School of History, Culture and Communication
Siri Driessen, Erasmus University Rotterdam

Inleiding

Al eeuwenlang reizen mensen met het doel om andere culturen en gewoonten te leren kennen. De opkomst van de ‘Grand Tour’ heeft ervoor gezorgd dat er een educatief aspect is toegevoegd aan het recreatief reizen en mobiliteit. Specifieke vormen van toerisme hebben zich ontwikkeld om in te spelen op de bereidheid en gretigheid van toeristen om op verschillende manieren te leren, zoals cultureel toerisme, erfgoedtoerisme, oorlogstoerisme of creatief toerisme, die allemaal een sterke leercomponent hebben.

Hoewel de educatieve waarde van toerisme goed is bestudeerd, is de noodzaak om toeristen zelf (en bezoekers in het algemeen) bewust te maken van de impact van hun reizen en hun aanwezigheid in andere culturen dan de eigen cultuur onderbelicht gebleven. Onder invloed van globalisering en de democratisering van het reizen, zijn er begin jaren 2000 verschillende beleidsdocumenten, richtlijnen en campagnes verschenen waarin de behoefte wordt benadrukt om toeristen op een bepaalde manier "op te voeden” (Marques, 2021). Twee voorbeelden zijn de Verklaring van Kaapstad over verantwoord toerisme (2002) en de richtlijnen voor een verantwoord en ethisch duurzaam gebruik van culturele kenmerken van de Sámi (2018, geciteerd door Kugapi et al., 2020). Ook de behoefte aan ethisch toerisme en de rol van (toerisme)onderwijs is een aandachtspunt geweest (Tribe, 2002), waarbij onderwijs wordt genoemd als middel om de negatieve effecten van toerisme aan te pakken (bijv. druk op de draagkracht, vercommercialisering van culturen, en gentrificatie).

Tussen de behoefte aan "het opvoeden van de toerist” en de behoefte aan leerzame en betekenisvolle toeristische ervaringen kunnen twee complementaire bewegingen worden onderscheiden - een van de beleidszijde en een andere van de vraagzijde. Terwijl het beleid zich richt op het ontwikkelen van richtlijnen die de prioriteiten van overheden ondersteunen (bijvoorbeeld China’s Guidebook for Civilised Tourism, 2013), concentreert de vraag zich op het zoeken naar meer betekenisvolle en lokale toeristische ervaringen, zoals bijvoorbeeld creatief toerisme. De toerismebranche en lokale culturele organisaties lijken echter nog niet zo ver te zijn dat ze zich actief inzetten om bezoekers bewuster te maken van hun impact op lokale culturen en gemeenschappen. Niettemin hebben sommige vormen van circulair toerisme, regeneratief toerisme en creatief toerisme elementen van dit bewustmakingsproces ingebouwd. Wat het aanbod betreft zijn er initiatieven in ontwikkeling die gericht zijn op (het vormen van) bewustwording bij bezoekers. Een voorbeeld is te vinden in het poolgebied, binnen het project ARCTISEN, dat zich richt op de waardering van de levensstijl, gewoonten, ambachten en cultuur van de Sámi (htps://sensitivetourism.interreg-npa.eu/).

Een ander voorbeeld is ons project CultSense, dat zich inzet voor de waardering van lokale culturen binnen het hoger (toerisme)onderwijs (www.cultsense.com). Dergelijke initiatieven zijn erop gericht een brug te slaan tussen de plaatselijke bevolking en bezoekers (waaronder binnenlandse en internationale toeristen), waardoor de weg wordt vrijgemaakt voor meer begrip en dialoog tussen verschillende culturen.

Over culturele sensitiviteit

Hoewel interculturele communicatie veel bestudeerd wordt in verschillende contexten, wordt culturele sensitiviteit nauwelijks onderzocht in de vrijetijdsstudies, en nog minder in het toerisme. Dit kan gedeeltelijk worden verklaard doordat culturele sensitiviteit een complex en vaag concept is dat vatbaar is voor meerdere – al dan niet tegenstrijdige – interpretaties (Viken, Höckert & Grimwood 2021; Engberg et al., 2022). De conceptuele reflectie van Viken, Höckert & Grimwood (2021), ontwikkeld binnen het ARCTISEN-project, schetst culturele sensitiviteit in toerisme als "een dispositie die kan worden versterkt en gemobiliseerd door reflectie op de eigen vooronderstellingen, culturele normen en waarden” (Viken, Höckert en Grimwood 2021, p.3). Marques & Engberg (2022: 7-8) bouwen voort op deze grondgedachte en voegen andere elementen toe door te stellen dat "culturele sensitiviteit een dispositie, een bewustzijn, een mentaliteit en een competentie is die een vruchtbare bodem kan vormen voor een positievere (toeristische) ervaring”. Terwijl de auteurs in de eerste studie afstand nemen van het idee van competentie, omarmen Marques & Engberg (2022) het. Zij doen dit ten eerste door culturele sensitiviteit te positioneren in de zogenaamde ‘educational turn’ in het toerisme, waardoor het ontwikkelen van competenties het fundament van een educatieve aanpak vormen. Bovendien stelt deze positionering van culturele sensitiviteit competentie hen in staat eerdere kennis over interculturele communicatie en interculturele competenties uit te breiden, waarbij belangrijke dimensies van culturele sensitiviteit worden vastgesteld. Zonder interculturele vaardigheid, respect en openheid kan men niet beweren cultuurgevoelig te zijn.

Het meten, ontwikkelen en koesteren van een veelzijdige competentie als culturele sensitiviteit is een uitdaging. Uit het onderzoek van Chen en Starosta (2000) blijkt dat een reflectie en perceptie op het ‘Zelf’ en de ‘Ander’ moeten worden meegenomen in het ontwikkelen van deze competentie. De auteurs hebben een Interculturele Sensitiviteitsschaal ontwikkeld waarin interculturele sensitiviteit als een affectieve dimensie wordt beschouwd. Fan et al. (2021) hebben onderzoek gedaan naar interculturele competenties in het kader van cultuurtoerisme, aangezien cultuurtoeristen gemotiveerd worden door het verwerven van kennis over andere culturen, en leren een sterke component is van hun ervaring. Zij stellen dat factoren als interculturele verantwoordelijkheid, begrip, waardering en actie, bij kunnen dragen aan betere toeristische ervaringen, met name wanneer toeristen actief deelnemen aan deze ervaring.

Deze factoren worden deels bevestigd in de vijf gebieden van culturele sensitiviteit die in het onderzoek naar Sámi toerisme in Finland zijn vastgesteld (Saari et al. 2020): respect, culturele duurzaamheid, culturele draagkracht, culturele representaties en culturele identiteit. Daarnaast worden genezing, verzoening en erkenning ook onderzocht in de Sámi context. Een vergelijkbare benadering is te vinden bij Hurst et al. (2021), die zeven thema’s van culturele sensitiviteit in inheems toerisme bespreken: respect, vertrouwen, ethiek, culturele identiteit, wederzijds begrip en culturele uitwisseling, zelfbeschikking, bestuur en capaciteitsopbouw, en unieke genezing, welzijn en spirituele behoeften. Het begrijpen van cultureel gevoelige dimensies van toerisme heeft zowel betrekking op hun relatie tot lokale culturen, "aangezien cultureel gevoelige activiteiten en interacties (...) worden geïnterpreteerd als cultureel contingent, plaatsgebonden en context-specifiek” (Hurst et al., 2021: 501), als op algemene fundamentele dimensies die "de context-specifieke voorbeelden overstijgen” (Hurst et al., 2021: 501).

Het CultSense Project

Het specifiek op het hoger onderwijs gerichte project CultSense - Sensibilisering van jonge reizigers voor lokale culturen legt de nadruk op drie aspecten: i) jongerenreizen; ii) rolwisseling tussen bezoekers en lokale bevolking; iii) sensibilisering van toekomstige professionals op het gebied van toerisme, vrijetijd en cultuur (TLC). CultSense bevordert begrip, respect en verantwoordelijkheidsgevoel voor lokale culturen en hun verschillende uitingen, van tastbaar tot immaterieel erfgoed, van traditionele tot innovatieve gebruiken, rituelen en levensstijlen.

Als project heeft CultSense als eerste doel instrumenten te ontwikkelen om jonge reizigers te sensibiliseren om de lokale normen, waarden, overtuigingen en culturen van de plaatsen die zij bezoeken beter te begrijpen en te respecteren. De onderliggende veronderstelling is dat de erkenning en het bewustzijn van bezochte culturen hand in hand gaan met een dieper begrip van de eigen cultuur. Het waarderen van de eigen cultuur kan helpen om andere culturen beter te plaatsen. In die zin streeft het project duidelijk de ‘educational turn’ in het toerisme na en bevordert het vormen van gesensibiliseerd toerisme. De multidimensionale toeristische ervaring moet dan worden benaderd vanuit de verschillende perspectieven van (formele en informele) educatie, het aanmoedigen van (intercultureel) bewustzijn bij gastheren, bezoekers en dienstverleners, en het idee dat ieder mens een rol kan hebben als gastheer en/of bezoeker.

CultSense stimuleert co-creatie op twee niveaus: 1) onder docenten, door training, reflectie, coproductie van instrumenten, samenwerking in gastlessen en andere projecten; 2) tussen docenten, studenten en andere onderwijsmedewerkers (bijv. internationale functionarissen), door trainingen, coproductie van materiaal, zoals video’s of casestudies, focusgroepen, of lessen. Deze co-creatieve omgeving biedt ruimte voor een bottom-up benadering in termen van bewustwording, en het werken van binnenuit met jongeren. De rol van docenten is van fundamenteel belang in het opleidingsproces van jongeren, aangezien de jongere generaties de toekomstige professionals zullen worden op vele verschillende gebieden die direct of indirect verband houden met toerisme, cultuur en vrije tijd. Zij zijn ook de toeristen van vandaag en morgen. Deze jonge professionals kunnen dus een impact hebben op de aangeboden diensten, en helpen om toeristische ervaringen betekenisvoller te maken en meer te betrekken bij lokale gemeenschappen en culturen. Daarmee biedt het project ook ruimte aan lokale actoren om hun ervaringen te verwoorden.

Dimensies van culturele sensitiviteit en waargenomen reisvoordelen

Binnen dit kader beschouwt CultSense culturele sensitiviteit als een multidimensionale en complexe competentie die kan worden begrepen via vier dimensies op het kruispunt van de assen Passief-Actief en Zelf-Ander: Zelfobservatie, Zelfontwikkeling, Sociaal-culturele uitwisseling en Actief rentmeesterschap (zie figuur 1).

Figuur 1. Dimensies van cultuurgevoelige toeristische ervaringen

De optimale cultuurgevoelige toeristische ervaring is een combinatie van de vier dimensies. Dit is vergelijkbaar met de vier domeinen van een ervaring van Pine en Gilmore (1998). Aan elk van de dimensies liggen waarden ten grondslag als respect, vertrouwen, culturele identiteit en wederzijds begrip en culturele uitwisseling.

Binnen CultSense is een grootschalig mixed-methods onderzoek uitgevoerd, waaronder een enquête onder studenten van acht IHO’s in vijf Europese landen: Nederland, Finland, Roemenië, Spanje en Portugal. Deze enquête resulteerde in een totaal van 1611 geldige antwoorden die longitudinaal zijn verzameld gedurende drie academische jaren, tussen september 2020 en november 2022. Hoewel de gegevens werden verzameld tijdens de COVID-19 pandemie, verwezen de vragen specifiek naar de laatste internationale reis. Een deel van het onderzoek is gericht op het begrijpen van culturele sensitiviteit in de toeristische ervaring en hoe deze samenhangt met waargenomen reisvoordelen. Dit laatste werd gescoord op een 5-punts Likert-schaal (zie figuur 2 voor de gemiddelden).

Uit de analyse blijkt dat alle items positief werden ervaren, hoewel het leren van een taal het laagst is (?=2,64). Dit zou kunnen worden verklaard door de hoeveelheid tijd die nodig is om actief een taal te leren. Het gevoel bij te dragen aan plaatsen is ook positief, zij het laag (?=3,26). Waardering voor de plaatselijke cultuur (?=3,97) en een gevoel van horizonverbreding (?=4,07) scoren relatief hoog, terwijl de zin in nog meer reizen het hoogst scoort (?=4,52). Deze bevindingen lijken te bevestigen dat jongerenreizen affiniteiten hebben met de lokale cultuur (WYSE, 2018), wat suggereert dat de relatie en ervaring versterkt kunnen worden, bijvoorbeeld aan de hand van culturele sensitiviteit en intercultureel bewustzijn.

Figuur 2. Waargenomen voordelen van het reizen

Slotopmerkingen

Binnen CultSense is de rol van onderwijs en actief leren in de toeristische ervaring en de ervaren voordelen van het reizen belichaamd in de co-creatie van een reeks digitaal toegankelijke instrumenten. Er is een Framework for Co-creative Cultural Awareness (FCCA) gecreëerd (Marques et al, 2021 in Marques, Aulet & Oliveira, 2023: 17) dat gericht is op het activeren van studenten. Daarnaast zijn er video’s, een eBook met casestudies, vijf leermodules en een pedagogische toolkit openbaar beschikbaar. Hoewel de doelstellingen en instrumenten van dit project in eerste instantie gericht zijn op het hoger (toerisme) onderwijs, kunnen zij potentieel in elke opleiding en op elk niveau worden gebruikt als onderdeel van overdraagbare vaardigheden. Verdere onderwijsactiviteiten, onderzoek en samenwerking met de industrie zijn nodig om culturele sensitiviteit in de context van toerisme en vrije tijd beter aan te pakken.

In het licht van de wereldwijde maatschappelijke uitdagingen en de toegenomen druk van de mobiliteit, die steeds sterker zichtbaar wordt in het herstel van het toerisme na de pandemie, is het algemene doel van CultSense om verder bij te dragen aan sociaal-culturele duurzaamheid. CultSense is een nieuw element in de reeks bestaande initiatieven die erop gericht zijn spanningen en conflicten tussen de plaatselijke bevolking en bezoekers te verminderen door het waarderen en ontwikkelen van culturele sensitiviteit. De jongere generaties zijn de actieve rentmeesters van het verleden en het levende erfgoed die de toekomst van onze culturele identiteiten in stand houden.

Referenties

• Chen, G. M., & Starosta, W. J. (2000). The development and validation of the Intercultural Sensitivity Scale. Paper presented at the Annual Meeting of the National Communication Association. Seattle, WA.
• Engberg, M., Björkroth, P. & Marques, L. (2022). Creating Cultural Understanding Through Travel. CultSense Case Collection (pp. 5–10). Arnhem: ATLAS / CultSense Project. https://www.cultsense.com/ academicpublications/casestudies/
• Fan, D. X., Tsaur, S. H., Lin, J. H., Chang, T. Y., & Tsa, Y. R. T. (2022). Tourist intercultural competence: A multidimensional measurement and its impact on tourist active participation and memorable cultural experiences. Journal of Travel Research, 61(2), 414-429.
• Hurst, C. E., Grimwood, Bryan S. R., Harvey Lemelin, R. & Stinson, M. J. (2021) Conceptualizing cultural sensitivity in tourism: a systematic literature review, Tourism Recreation Research, 46:4, 500-515, DOI: 10.1080/02508281.2020.1816362
• Kugapi, O., Höckert, E., Lüthje, M., Mazzullo, N., & Saari, R. (2020). Toward culturally sensitive tourism Report from Finnish Lapland. Multidimensional Tourism Institute (MTI) Rovaniemi.
• Marques, L. (2021). "Why call it tourist season if we can’t shoot them?”–Towards the Utopian sensitized tourist. Journal of Policy Research in Tourism, Leisure and Events, 1-5.
• Marques, L., Aulet, S. & Oliveira, M. (coord.) (2023). CultSense Pedagogical Toolkit. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/E4RDW
• Marques, L. and Engberg, M. (2022). Introduction: Cultural sensitivity in tourism encounters. In Engberg, M., Björkroth, P. & Marques, L. (2022). Creating Cultural Understanding Through Travel. CultSense Case Collection (pp. 5–10). Arnhem: ATLAS / CultSense Project. https://www.cultsense.com/ academicpublications/casestudies/
• Pine, B. J., Pine, J., & Gilmore, J. H. (1999). The experience economy: work is theatre & every business a stage. Harvard Business Press.
• Saari, R., Hockert, E., Kugapi, O., Lüthje, M., & Mazzullo, N. (2020). Cultural sensitivity in Sámi tourism: A systematic literature review in the Finnish context. Matkailututkimus/ Finnish Journal of Tourism Research, 16, 1 (2020), pp. 93-110.
• Tribe, J. (2002). Education for ethical tourism action. Journal of sustainable tourism, 10(4), 309-324.
• Viken, A., Höckert, E., & Grimwood, B. S. (2021). Cultural sensitivity: Engaging difference in tourism. Annals of Tourism Research, 89, 103223. https://doi.org/10.1016/j.annals.2021.103223