Grenzeloos verhalen

Edward H. Huijbens, Wageningen University & Research

Besproken boek: Jaap Lengkeek (2022); Het eeuwige leven van reisverhalen – waarom we altijd eropuit willen; uitgeverij Walburgpers, Zutphen; 272 pp.; ISBN 978 94 6249 947 8.

Geschiedenis is belangrijk, in meerdere opzichten. De geschiedenis vertelt ons wie we zijn, waar we vandaan komen en voedt de verhalen die we vertellen over waar we naar toe gaan. Alleen al daarom is het boek over het eeuwige leven van reisverhalen interessant voor iedereen die iets wil begrijpen van reizen en toerisme. Vanuit een persoonlijk perspectief leerde het lezen van het boek mij echter nog veel meer. Prof. dr. Lengkeek was mijn voorganger als hoogleraar Culturele Geografie (GEO) aan de Wageningen Universiteit. Toen heette de groep de Socio-Spatial Analysis (sociaal-ruimtelijke analyse), voortgekomen uit de werkgroep recreatie en toerisme van Wageningen Universiteit. Prof. dr. Lengkeek was hoogleraar van 2000-2008, opgevolgd door prof. dr. Claudio Minca, die de naam veranderde in Culturele Geografie. Prof. dr. Rene van der Duim was vervolgens interim voordat ik in 2019 de leerstoel kreeg. De focus van het onderzoek van de GEO-groep ligt op landschappelijk erfgoed en toerisme en de erfenis van die aanpak blijkt uit het boek van dr. Lengkeek. Hierin neemt hij ons mee op een reis door tijd en ruimte aan de hand van de verhalen die ons in staat hebben gesteld om die tijd en plaats beter te begrijpen. Het doel van het boek is duidelijk te maken hoe verhalen over plaatsen en mensen ons verlangen om te reizen stimuleren. Hij begint zo’n 4000 jaar geleden met het vertellen van het epos van Gilgamesh, met tussenstops in het Romeinse en middeleeuwse tijdperk en de periode van de ontdekkingsreizen. Hoe belangrijk de geschiedenis ook is, verhalen zijn nog belangrijker. De overkoepelende boodschap is dat de wijze waarop wij over plaatsen, ruimtes en hun volkeren vertellen, motiveert en bepaalt wat wij daar zoeken. Dit resoneert zeker met de huidige onderzoeksambities van GEO.

Wat het boek zelf betreft. Het begint rond de Middellandse Zee, met de verhalen van Gilgamesh en anderen die de grenzen van de toenmalige "bekende wereld” verkenden. Via Egyptenaren die naar het zuiden trokken en Grieken die het noorden verkenden, worden in de eerste helft van het eerste deel van het boek de verhalen over ‘het exotische’ verkend. De tweede helft introduceert onder andere de Romeinse Ptolemaeus die, voortbouwend op de nauwkeurige beschrijvingen van de Griek Strabo, een wiskundig model ontwierp met rasters over de aardbol, met plaatsen voorzien van namen, cijfers en coördinaten. Maar deze wetenschappelijke verhandelingen gingen echter ook hand in hand met fantasierijke en poëtische verhalen. Het tweede deel van het boek verkent de door het christendom gevoede zoektocht naar het aardse paradijs. Met de Bijbel als leidraad en reisgids werd het land van Goshen gezocht door omzwervingen over en naar de uitersten van het Aziatische en Afrikaanse continent. Steeds verder naar het Oosten, in het spoor van de ongrijpbare Pape Jan, verbaasden pelgrims zich en vertelden ze over steeds meer bijzondere volkeren en wonderbaarlijke dingen en plaatsen. Maar er ontbrak altijd iets en het paradijs op aarde bleef ongrijpbaar. Het vierde continent van Ptolemaeus bleek het mysterieuze stukje van de puzzel te zijn, dat uiteindelijk door het tijdperk van de ontdekkingsreizen zou worden onthuld. Het derde deel van het boek vertelt vervolgens de verhalen die de Europeanen aanspoorden om de wereld over zee te verkennen en "Noord-Amerika en de Zuidelijke Eilanden te ontdekken”. Naarmate deze ontdekkingsreizen vorderden, werd het beeld van de wereld steeds duidelijker door de steeds nauwkeuriger kaarten die werden gemaakt, zij het alleen van de kustlijnen. Deze kaarten, met hun overwegend lege binnenlanden, prikkelden de fantasie van ontdekkingsreizigers en adel, die probeerden te ontdekken wat er in deze ‘lege ruimtes’ op de kaart verborgen lag. Het opsporen van rivieren stroomopwaarts, met name de Nijl, en het zoeken naar verloren stammen of het Eldorado werd voor velen een obsessie. Mensen die daarbij in de weg liepen, werden tijdens de zoektocht meedogenloos als slaven toegeëigend of afgedankt. De donkere kant van de Europese hebzucht liet zich gelden als de laatste restjes van de wereldkaart worden ingetekend, van de polen tot het hart van Afrika en het Amazone-gebied. In het laatste deel komt het ontstaan van het toerisme aan bod. In het slothoofdstuk spiegelt dr. Lengkeek het toerisme van nu aan wat de verhalen over reizen uit het verleden ons leren. Van 19e eeuwse journalisten, adel en avonturiers tot de moderne badgasten van Club Med. Het ontstaan van de moderne vakantiereis is gebaseerd op het verlangen om nieuwsgierigheid te bevredigen en plezier te hebben. Maar met het moderne toerisme vindt een radicale verschuiving plaats, betoogt dr. Lengkeek. Reizen is nu niet de voorbode van fantasievolle verhalen, maar verhalen maken reizen mogelijk en staan centraal in onze toeristische inspanningen. En inderdaad; alles kan een mooi verhaal opleveren en verhalen kunnen altijd opnieuw worden verteld, want elk verhaal is in "the eye of the beholder.” De conclusie van dr. Lengkeek is dus dat het verhaal eeuwig heerst en het feitelijke reizen er slechts een onderdeel van is. Inderdaad, ‘in the real world of representation there is nothing like a true copy, merely an array of creative mistranslations’ (Olsson, 2007, p. 33).

In dit verband maak in twee kanttekeningen. De eerste is kritisch en heeft betrekking op hoe het centraal en permanent stellen van verhalen ideaal is voor "business as usual” in hettoerisme. Tegelijkertijd, en dat is het andere punt, zijn verhalen het enige middel om toerisme als "business as usual” te veranderen. Het hangt gewoon af van welke verhalen worden verteld.

Wat het eerste punt betreft. De kwaliteit van de ervaring die op een bestemming kan worden opgedaan creëert waarde voor het toerisme en de drijvende krachten daarachter. De verhalen en beelden die ons bereiken en de bestemming promoten, zorgen voor de verwachting van een dergelijke ervaring. Deze verhalen voeden onze verlangens, die in de hedendaagse consumptie-economie bijna volledig in de plaats zijn gekomen van onze behoeften. Tegenwoordig is voor bedrijven de voortdurende drang om verlangens te vervullen een zo fundamentele drijfveer, dat elk denkbaar evenwicht tussen vraag en aanbod verstoord wordt. De hedendaagse consumptie-economie is er een waarin mensen korte termijn verlangens najagen, die voortdurend veranderen en volledig losstaan van werkelijke behoeften - hoe deze ook mogen worden opgevat. In een dergelijke economie zal er altijd genoeg vraag zijn, men kan immers altijd iets ervaren. En de levenscyclus van verlangens wordt steeds korter. Het eeuwige leven van het verhaal speelt daarbij keurig in op wat post-structuralistische denkers aanduiden als "libidinal economy” (libidinale economie) en de suggestie van genot die deze met zich meebrengt. Instinctief zou men kunnen denken dat het noodzakelijk is te breken met de libidinale economie voor een meer levensvatbare toeristische toekomst. Was het maar zo eenvoudig.

Achieving post-fantasmatic enjoyment, therefore, would entail accepting the impossibility of either achieving or escaping the inevitable allure of jouissance. (Fletcher, 2023, p. 223)

Verlangen maakt deel uit van wie we zijn, en het leven draait niet alleen om het vervullen van basisbehoeften - en dat is het ook nooit geweest. In de kern zijn wij verhalenvertellers, en wij begrijpen onze wereld via verhalen en zingeving, die in hoge mate de denkbeelden en idealen voeden die wij cultiveren. Maar het is belangrijk te begrijpen welke verhalen door wie en voor wie worden verteld. Op elk moment van de dag is er een overvloed aan ideeën en verhalen om ons heden en de toekomst te begrijpen. Verhalen helpen ons onze waarden en wat ons dierbaar is te overdenken. Waar het bij toerisme nu om gaat is verhalen te vertellen die we kiezen en die keuze betekenis te geven. Daarvoor moeten we diep duiken in de onderliggende structuren en geschiedenis van de verhalen die ons leven omlijsten en de unieke momenten voor potentiële verandering blootleggen. Deze momenten kunnen ons helpen anders te denken over toerisme en daarmee over consumptie. In mijn eigen werk (Huijbens, 2021) onderzoek ik verhalen die ‘aardse verbondenheid’ (‘earthly attachments’) stimuleren en laten zien hoe elke plaats ertoe doet en niet uitsluitend kan worden geabstraheerd als bron voor onze consumptieve aspiraties. Ik laat zien hoe ‘hier en nu’ voor ieder van ons waardevol en betekenisvol is. Iedere plaats is vervlochten met zijn eigen ecologie, geschiedenis en cultuur, die een rijkdom aan trajecten samenbrengt waarmee we op elk moment verbonden zijn. Deze verwevenheden zijn meer dan wij, en we moeten ze en hun potentieel aanvaarden en gebruiken als levenskrachten.

De verhalen om de hedendaagse uitdagingen van het gewone toerisme aan te pakken, zouden daarom bijvoorbeeld verhalen kunnen zijn van "koolstofvrij toerisme”, d.w.z. reizen zonder verbranding van fossiele brandstoffen of gebruik van koolstof. Als gevolg daarvan zal reizen inherent meer tijd kosten en wordt reizen niet alleen een kwestie van bestemming, maar ook van de reis zelf. Het tweede toeristische verhaal dat we zouden kunnen vertellen is dat we niet allemaal voortdurend ver weg hoeven om ervaringen op te doen en nieuwe dingen te leren. Thuisblijven of, zoals dr. Lengkeek suggereert, "reizen vanuit je luie stoel”, gaat dan over het leren waarderen van wat dichtbij en in je buurt is, wat de lokale economie en het gemeenschapsgevoel stimuleert. Alle dingen die de plaats die wij "thuis” noemen bijzonder en dierbaar maken, kunnen beter worden benut en in gebruik worden genomen om de omgeving waarin wij ons dagelijks leven leiden, te ervaren, voeden, cultiveren en te verbeteren. De waardering van het nabije en het omringende is het derde toeristische verhaal, wat we "destination stewardship” zouden kunnen noemen. Rentmeester worden van zichzelf en de plaats is in zekere zin een combinatie van het bovenstaande. Het gaat er dan om ontvankelijk te zijn voor en afgestemd te raken op de meer-dan-menselijke ritmes en leefwerelden om ons heen. Het gaat er gewoon om te gaan zitten en de geur van rozen te ruiken; het bewerkstelligen van een holistisch gevoel van eenheid en samenzijn met de plek in het moment, zelfs tijdens het reizen (Huijbens en Gren, 2016).

Deze drie verhalen over toerisme hebben allemaal hun eigen verschijningsvormen in het hedendaags toerisme. Belangrijker is echter dat toeristische bestemmingen een rol gaan spelen en de plekken en ruimtes zelf onderdeel worden van deze verhalen. Tegelijkertijd moeten we in gedachten houden dat de hedendaagse mobiliteit wordt gedomineerd door diegenen die tot nu toe verreweg het meest hebben bijgedragen aan ons huidige klimaatprobleem. In deze context gaat het er voor de toekomst van het toerisme niet om alle bewoners van de planeet de vooruitzichten of voordelen van een wereldreis per vliegtuig te bieden, maar om deze nieuwe visie op mobiliteit te cultiveren en uit te dragen. Dat zal onze banden met de plaatsen die we bezoeken versterken, zal nopen tot vertragen en zal onze waardering vergroten voor datgene wat elke dag de moeite van het leven waard maakt.

Het boek van dr. Lengkeek biedt levendige en meeslepende beschrijvingen van de wereld, waarbij het begrip van plaats wordt doordrenkt met menselijke waarden, betekenissen en ervaringen door de tijd heen. Door onze verbondenheid met plaatsen zetten verhalen en ideeën onze geest in beweging en voorzien ze ons van verschillende manieren van "zijn en doen”. Verhalen kennen geen grenzen van tijd en ruimte. Verhalen kennen ook geen grenzen van plaats en dat is een goede zaak voor het toerisme. Toerisme kan dan deel uit maken van alles wat we doen, altijd en overal waar wij ons bevinden – zelfs in onze eigen luie stoel – , maar alleen als wij onze zintuigen openen voor het levensweb en de diepte van de tijd die elke plaats bezielt.

References:

• Fletcher, R. 2023: Failing Forward. The Rise and Fall of Neoliberal Conservation. Oakland: University of California Press.
• Huijbens, E. 2021: Developing Earthly Attachments in the Anthropocene. London: Routledge.
• Huijbens, E. and Gren, M.G. 2016: Tourism and the Anthropocene. London: Routledge.
• Olsson, G. 2007: Abysmal. A Critique of Cartographic Reason. Chicago: University of Chicago Press.