Toerisme post-covid; wat staat ons te wachten?

Stel u zich eens voor, een wereld die bevolkt wordt door post-humans. Een wereld waarin niet alleen werknemers die routinematige werkzaamheden verrichten hebben plaatsgemaakt voor geautomatiseerde of gerobotiseerde systemen, maar waarin Artificial Intelligence dusdanig ver is doorontwikkeld dat ook de werknemers die meer intellectueel werk verrichtten zijn vervangen door systemen die dit werk veel beter kunnen dan wij mensen.

Albert Postma
Foto en illustraties: Albert Postma / ETFI

Tien tot vijftien jaar geleden zouden we vreemd hebben opgekeken bij dergelijke berichten. Toch waren er toen voor de goede observator ook al signalen die duidden op deze vergaande technologische ontwikkelingen. Al in 1939 schreef Schumpeter over het korter en steiler worden van de vijftig-jaar golven van Kondriatiev. Schumpeter voorzag dat de samenleving in het tweede decade van de 21e eeuw door een technologische disruptie in een overgangsfase terecht zou komen van de vijfde naar de zesde golf van technologische innovatie. Dat betekent geleidelijk afscheid nemen van bestaande technologische systemen en de introductie en geleidelijke gewenning aan nieuwe technologische systemen. Zo een overgangsperiode wordt gekenmerkt door ongerief, ongenoegen en wellicht boosheid, het verdwijnen van bepaalde bedrijfstypen en de opkomst van andere. De overgang van de ene naar de andere cyclus kan zelfs leiden tot een recessie. In 2004 werden de ideeën van Schumpeter opnieuw voor het voetlicht gebracht bij het project The Natural Step. Een jaar later, in 2005, schreef Ray Kurzweil een boek over de op handen zijnde singulariteit die volgens hem in de jaren 2030 zijn beslag zou krijgen. Deze ideeën werden in 2009 verfilmd in de documentaire Transcendent Man. Singulariteit duidt op de fase waarin AI bijna niet meer van menselijke intelligente is te onderscheiden en die zelfs begint te overschrijden. Het is het begin van het tijdperk van de trans-humans. Het World Economic Forum maakte in 2015 gewag van de Vierde Industriële Revolutie, die de manier waarop we leven, werken en we met elkaar omgaan voorgoed zou veranderen. In hun jaarlijkse hype Cycle of Emerging Technologies maakte Gartner de afgelopen tien jaar regelmatig melding van signalen die annex zijn met singulariteit. Een voorlopige climax kwam eind vorig jaar toen we getuige waren van de doorbraak bij het grote publiek van ChatGPT en andere AI-systemen en de bezorgdheid die daarmee gepaard gaat over de rol van de tech-giganten en de toekomst van ons menszijn.

Een proactieve in plaats van reactieve houding op trends helpt ons minder kwetsbaar te worden

Schaduw ver vooruit

Het voorgaande illustreert haarfijn dat ontwikkelingen hun schaduw ver van tevoren vooruit werpen. Het geeft impliciet ook aan hoe zinvol het kan zijn sensitief te zijn voor signalen die op ons afkomen, van een toekomst die nog in het verschiet ligt. Het observeren van signalen en trends en ontwikkelingen die zich in een pril stadium bevinden, ook buiten de technologie, en het proberen die signalen en de relaties daartussen te begrijpen, helpt ons een beeld te vormen van het krachtenveld dat de toekomst vormgeeft en daarmee ook hoe die toekomst er mogelijk uit kan komen te zien. Beelden van een voorstelbare toekomst kunnen ons inspireren om tijdig maatregelen te treffen waarmee we voortijdig kunnen anticiperen op kansen of bedreigingen die op ons afkomen. Een degelijke proactieve in plaats van reactieve houding (reageren op trends van het moment) helpt ons minder kwetsbaar te worden voor wat er om ons heen gebeurt en meer toekomstbestendig, terwijl het ook het concurrentievoordeel kan vergroten.

Vier scenario’s uit 2020 voor de post-corona bezoekerseconomie.

Na het uitbreken van de Covid-19 pandemie voelde het European Tourism Futures Institute (NHL Stenden Hogeschool) in april 2020 de urgentie haar expertise in te zetten om de sector enig perspectief te bieden op de tijd na de door Covid-19 veroorzaakte crisis. Op basis van bureauonderzoek is internationaal vanuit velerlei perspectief informatie verzameld die signalen en indicaties gaven over de situatie waar de gastvrijheidssector internationaal mee te maken zou kunnen krijgen zodra de pandemie tot een eind zou zijn gekomen. Aan de verzameling en analyse van deze signalen deden onderzoekers mee van de aan CELTH verbonden hogescholen (Breda University of Applied Sciences, Hogeschool Zeeland en NHL Stenden hogeschool). Dat leidde tot het inzicht dat er twee belangrijke onzekerheden zijn waarvan de toekomst van de gastvrijheidssector afhankelijk leek: de lengte/diepte van de door Covid-19 veroorzaakte crisis (met als uitersten kort/ondiep versus lang/intens) en de (door de pandemie beïnvloede) houding van de consument (met als uitersten individualistisch versus collectief ingesteld). De combinatie van de extremen van deze twee kernonzekerheden leidde in mei 2020 tot een viertal scenario’s: business as usual, survival of the fittest, business as unsusual en responsible tourism. Bij elk van de scenario’s zijn specifieke acties beschreven die de sector kunnen helpen op dat scenario te anticiperen. Daarbij moet gezegd dat het meestal de beste strategie is om acties te ontwikkelen die op alle scenario’s voorbereiden. De rapportage met daarin een uitgebreide toelichting op de beide kernonzekerheden en de scenario’s is te downloaden van de website van CELTH.

Vier scenario’s uit 2020 voor de post-corona

Nu de pandemie achter ons ligt, is het interessant om op de scenario’s terug te kijken. Zien we geleidelijk één specifiek scenario tot ontwikkeling komen, of hangen er toch nog meerdere opties in de lucht? Voor wat betreft de kernonzekerheid rond de duur van de crisis zijn er indicaties dat voor sommige delen van de toeristische sector de crisis ten einde is. Tegelijkertijd zijn er signalen die erop duiden dat andere delen van de gastvrijheidssector de klap nog niet te boven zijn of zelfs nog moet komen. Voor de andere kernonzekerheid zien we ook indicaties van beide extremen. We zien enerzijds consumenten die in hun doen en laten bewust meer rekening houden met de ander en het milieu, terwijl anderen vooral op zichzelf gericht zijn in het bevredigen van hun vrijetijdsbehoeftes en zelfs de tijdelijke onthouding daarvan tijdens de pandemie lijken proberen in te willen halen.

Stemmen met de voeten.

Hoe verder na corona?

Het Trendcongres Toerisme en Vrijetijd in april 2023 is als mogelijkheid aangegrepen om met vertegenwoordigers van de sector in gesprek te gaan over hoe zij tegen de post-corona tijd aankijken en welke indicaties zij zien van de ontwikkelde scenario’s. Bij de daartoe aangeboden workshop waren 14 personen aanwezig. Na een introductie op scenario-denken en de post-covid scenario’s zijn zij in groepjes aan het werk gegaan om tezamen op de vier scenario’s te reflecteren aan de hand van een vooraf gemaakt template. Dat template bevatte ruimte om van elk scenario indicaties te noteren, maar ook om kansen en uitdagingen te benoemen die van het betreffende scenario uitgaan. Conform de World Café methode werden de deelnemers in drie rondes van 20-30 minuten in de gelegenheid gesteld om een scenario te kiezen en daar met een kwart van de andere deelnemers over in gesprek te gaan. Na vier rondes kon iedere deelnemer met iedere andere deelnemer van gedachten hebben gewisseld en alle scenario’s hebben besproken. Helaas ontbrak het aan tijd voor de vierde en laatste ronde.

Business as usual

Voor scenario 1 (Business as usual) zien de deelnemers verschillende indicaties, zoals de groei van het toerisme in Amsterdam en de stay away campagne, de stijging van het aantal boekingen, het groeiend aantal vliegvelden wereldwijd, overnames in de markt van vakantieparken (zoals Landal GreenParks door Roompot), de groei van het aantal Rijncruises en de toename van wachttijden in restaurants. Kansen zien de deelnemers bij dit scenario voor de leefbaarheid van het platteland, de overlevingskansen voor ondernemers, voor "alles kan” concepten, toename van inkomsten door toeristenbelasting, en toename van inkomsten ten behoeve van innovatie en investeringen in natuur en cultuur. De deelnemers zien als uitdagingen van dit scenario de bedreiging van het klimaat, de schaarste aan water en grondstoffen, personeel, ethiek en overtoerisme.

De meeste aanwezigen verwachten dat we een meer collectieve samenleving tegemoet gaan

Survival of the fittest

Indicaties van scenario 2 (Survival of the fittest) zijn stijgende vliegprijzen, toename van het aantal vakanties in eigen land, toenemende druk op vakantiegebieden, vergrijzing en ontgroening, toename aantal arbeidsconflicten zoals bij Schiphol, Covid-bedrijfssteun, en een afname van het aantal tafels in restaurants. Kansen liggen er op het gebied van staycations (in eigen land op vakantie), seizoensverlenging (wintersport in eigen land), ontdekken van minder bekende plekken, goedkopere accommodaties, individuele fietsreizen, professionalisering, hotels zonder keuken, medisch toerisme, Virtual Reality reizen, CO2-reductie, en afnemende toeristische druk op steden. Uitdagingen zijn de afnemende innovatie in duurzaam reizen, de druk op de openbare ruimte, bescherming van flora en fauna, uitstel van faillissementen (door wegvallen covid-steun), afname aantal MKB-bedrijven, afname van spontaniteit en flexibiliteit, verbetering van de infrastructuur voor treinen, toenemende werkloosheid en daardoor gebrek aan budget voor duurzame keuzes van de consument en duurzame reizen.

Business as unusual

De deelnemers zien signalen voor scenario 3 in de technologische ontwikkelingen op het gebied van AR, VR en AI (ChatGPT), de opkomst van regeneratief toerisme, groeiende bewustwording van duurzaamheid en de-growth van de luchtvaart. Kansen zien zij voor transportinnovaties, virtueel reizen en toerisme in de metaverse, innovatieve duurzame starters, investeren van winst in lokale initiatieven, de ombouw van ski-toerisme, afnemende behoefte aan personeel door AI, interessanter werk door hightech, en voor sociale cohesie in de buurt. Uitdagingen van dit scenario zijn de afnemende behoefte aan personeel als gevolg van AI, vervelender werk als gevolg van hightech, transport-innovatie, digitale transformatie en schaarste aan de grondstof lithium.

Stemmen met de voeten: het meest waarschijnlijke scenario voor 2028 (de cirkels verwijzen naar de positie van de deelnemers)

Verantwoord toerisme

Signalen zoals de groeiende deeleconomie, de groeiende aandacht voor de planeet, de groeiende vraag naar streekproducten, de herwaardering van de eigen omgeving, de groei van binnenlands toerisme, en de toenemende aandacht voor eerlijk voedsel duiden volgens de deelnemers op ontwikkelingen die passen bij scenario 4 (Responsible tourism). Kansen van dit scenario liggen er volgens hen bij het professionaliseren van duurzaamheid, innovatie van het MKB, toenemende aandacht voor minder ontwikkelde gebieden, de millennials (generatie Y) als doelgroep, de spreiding van toerisme en de populariteit als tweede bestemming. De hoge kosten van verantwoord toerisme en de afnemende globalisering worden genoemd als twee belangrijke uitdagingen.

Waar gaan we naar toe?

Nadat de deelnemers tijdens de World Café de scenario’s uitgebreid tot zich hadden genomen, werd hen aan het eind van de bijeenkomst gevraagd naar het meest waarschijnlijke scenario voor 2028 (over vijf jaar). Nadat het scenariokruis met schilderstape op de grond was geplakt werd de nog aanwezige 12 deelnemers gevraagd positie in te nemen. Een positie dichter bij één van de twee assen duidt op een minder uitgesproken mening. De meeste aanwezigen verwachten dat we een meer collectieve samenleving tegemoet gaan. Hoewel de verschillen klein zijn verwachten vier deelnemers dat we met de gastvrijheidsindustrie terugkeren naar de situatie van voor de coronapandemie (Business as Usual), en vijf van hen rekenen erop dat de gastvrijheidsindustrie zichzelf opnieuw uitvindt (Business as Unusual). Van de scenario’s Responsible Tourism en Survival of the Fittest is in beide gevallen slechts één deelnemer overtuigd.

Albert Postma

Lector scenarioplanning & strategic foresight en actief bij European Tourism Futures Institute van NHL Stenden Hogeschool.

Bronnen

https://visioninnovation313.wordpress.com/schum peters-shifts/
https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-fourth-industrial-revolution-what-it-means-and-how-to-respond/
https://www.celth.nl/projecten/vier-scenarios-voor-de-toekomst-van-de-bezoekerseconomie