Baanbrekend onderzoek naar bewonersprofijt, bewonersbetrokkenheid en rechtvaardig toerisme

Bewoners spelen een hoofdrol in de toekomstige ontwikkeling van de bestemming Nederland. "Toerisme niet meer als doel maar als middel om bij te dragen aan het oplossen van grotere maatschappelijke opgaven die invloed hebben op onze welvaart en welzijn. Met als uiteindelijk doel dat in 2030 elke Nederlander profijt heeft van toerisme.” Zo staat het in Perspectief Bestemming Nederland 2030, het richtinggevend document dat toeristisch Nederland heeft omarmd als koers naar 2030.

Ton Vermeulen
Illustraties Gerd Altmann via Pixabay.

Met de doelstelling dat in 2030 elke Nederlander profijt moet hebben van toerisme begeven we ons op onontgonnen terrein. Want hoe pak je dat aan? Welke instrumenten zijn effectief? Welke indicatoren zijn relevant? En hoe meet je de resultaten? CELTH heeft met diverse concrete onderzoeken de handschoen opgepakt. Die onderzoeken passen perfect in de Agenda Bewuste Bestemmingen van CELTH. In deze onderzoeksagenda staat de bewuste bestemming voorop. CELTH kiest nadrukkelijk voor het bestemmingsniveau omdat daar alle verschillende deelsectoren en actoren samenkomen. Op de bestemming wordt gastvrijheid en waarde gecreëerd voor zowel toeristen, bewoners als bedrijven. In een Bewuste Bestemming streven partijen naar bezoek dat een zo positief mogelijke sociale, ecologische en economische impact heeft en leidt tot een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven, van ervaren en van werken voor de bewoners.

Toerisme in balans

In 2022 is een eerste stap gezet met een breed onderzoek naar objectieve meetmethoden voor toerisme in balans. Dat bleek nog niet eenvoudig. Internationaal werden impact en draagkracht nauwelijks integraal bekeken. Nieuw in het Nederlandse onderzoek was dan ook de introductie van de weegschaal met aan de ene kant de ‘impact’ en aan de andere kant de ‘draagkracht’. Deze twee zijden van de weegschaal wil je als bestemming zoveel mogelijk ‘in balans’ houden. De schaal met de impact omvat de toeristische druk op een bestemming en de impacts die toerisme heeft op natuur en milieu, economie en sociaal-maatschappelijk leven. Aan de andere kant van de weegschaal staat de draagkracht met de ecologische, sociale, psychologische, fysieke en economische factoren. Overall conclusie is dat het niet gaat om het vinden van maximale aantallen of exacte grenswaarden maar om een te bereiken optimum. Duidelijk is daarin dat de positieve impact van toerisme en recreatie groter moeten zijn dan de negatieve impact, dat de impact gelijkelijk verdeeld moet zijn over de betrokkenen en dat de toeristische druk moet passen binnen de draagkracht van een bestemming, zowel per deelonderwerp als integraal. Het perspectief van de bewoner speelt daarin een belangrijke rol.

Het gaat niet om het vinden van maximale aantallen of exacte grenswaarden maar van een te bereiken optimum

Drie CELTH-projecten

Op dit moment lopen er maar liefst drie CELTH-projecten die zich richten op de rol van bewoners in toerisme. Het gaat in die projecten over bewonersprofijt, bewonersbetrokkenheid en een rechtvaardige verdeling van lusten en lasten in de lokale gemeenschap. Drie onderzoeken die elk weer een stukje van de puzzel oplossen en bijdragen aan de benodigde kennis voor het bereiken van de doelstelling in Perspectief 2030: "Zodat in 2030 élke Nederlander profijt heeft van toerisme.”

Project 1: Meten van bewonersprofijt

Als onderdeel van de eerdergenoemde verschuiving -in denken van toerisme als doel naar toerisme als middel om bij te dragen aan maatschappelijke opgaven en het welzijn van inwoners- gaat meer en meer aandacht uit naar hoe inwoners zo veel mogelijk van het toerisme kunnen profiteren. In de Koplopersgroep Bewonersprofijt (opgestart door NBTC als onderdeel van hun programma bewonersprofijt) is al veel voorwerk gedaan. Dat vormt de basis voor dit project over bewonersprofijt.

Het project ‘Meten van bewonersprofijt: verkenning van indicatoren en methodieken’ is een samenwerking tussen Breda University of Applied Sciences, HZ Kenniscentrum Kusttoerisme, Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen, Hotelschool The Hague en Stichting Eilandmarketing Schouwen-Duiveland.

Het gaat bij bewonersprofijt om impacts die een positieve uitwerking hebben voor bewoners. Die impacts betreffen drie dimensies: economisch, sociaal en leefomgeving. Om het wat ingewikkelder te maken, zijn de impacts van bezoekers over zowel feitelijk gemeten impacts als gepercipieerde impacts. Ook hebben we te maken met impacts waar bewoners zich van bewust zijn en impacts waarvoor dat niet geldt. De nationale ambitie dat iedere inwoner profiteert van toerisme, houdt wat de onderzoekers betreft niet alleen in dat inwoners feitelijk zouden moeten profiteren van toerisme, maar dat zij zich daar ook van bewust zijn en de impacts als zodanig percipiëren. Tot slot kan profijt zich zowel collectief als individueel voordoen. Zo kunnen bestedingen van toeristen leiden tot een groei van de lokale economie (collectief) en een hoger inkomen voor specifieke bewoners (individueel).

Het project heeft tot doel een set indicatoren te ontwikkelen voor het meten van bewonersprofijt, deze naast elkaar te leggen, inhoud te geven en uit te testen in de praktijk. De onderzoekers richten zich daarbij specifiek op indicatoren en methoden voor het meten van de subjectieve kant van bewonersprofijt (oftewel: de ervaring van de inwoner zelf), omdat hier de grootste kennislacune zit. Het project moet leiden tot een keuzetool, die stakeholders in staat stelt een weloverwogen (bewuste) keuze te laten maken over de in te zetten methodes om bewonersprofijt te meten.

Onderzoeker Daniek Nijland: "Met dit onderzoek hopen we collega’s uit praktijk en theorie handvatten te bieden om in kaart te brengen in hoeverre en op welke manier inwoners baat hebben bij het toerisme als opmaat om gericht stappen te zetten richting het vergroten van de meerwaarde voor bewoners. Wilt u verder discussiëren, meehelpen met onderzoek, of heeft u een interessante praktijksituatie, om te testen of te delen? Graag bieden we alle ruimte voor praktische inbreng, ideeën, testen en interventies. Neem gerust contact op, welkom.”

Project 2: Praktische interventies voor bewonersbetrokkenheid

Zoals we bij het project rond bewonersprofijt zagen, kan betrokkenheid bij bijvoorbeeld beleidskeuzes leiden tot een vorm van toerisme met positievere impacts voor bewoners. Wanneer bewoners betrokken worden bij bijvoorbeeld beleidskeuzes, kan dat leiden tot een vorm van toerisme met positievere impacts voor bewoners. In het project ‘Onbekend maakt onbemind: Op weg naar praktische interventies bij bewonersbetrokkenheid in het toeristische domein’ willen de onderzoekers achterhalen welke typen interventies het meest effectief kunnen worden ingezet om het sentiment en de houding onder inwoners ten aanzien van toerisme op een positieve wijze te beïnvloeden.

Bernadett Papp: "Misschien zelfs een verklaring ondertekenen, vergelijkbaar met de Glasgow Declaration over klimaatactie in het toerisme”

Dit project wordt uitgevoerd door CELTH-onderzoekers van NHL Stenden, European Tourism Futures Institute, Breda University of Applied Sciences en HZ Kenniscentrum Kusttoerisme en Universiteit Utrecht in samenwerking met stakeholders in de stad Utrecht. Naast een kwantitatief onderzoek, dat het draagvlak voor toerisme onder bewoners meet, worden in focusgroepen en workshops mogelijke interventies verkend.

In het project wordt het perspectief van het zogenaamde ‘regenerative tourism’ gevolgd. Uitgangspunt daarbij is dat toerisme meer moet opbrengen voor de bestemming dan dat het kost. Opbrengst is in deze benadering meer dan economische baten en neemt ook waarden als kwaliteit van leven en het milieu mee. Wat gezien wordt als ‘waarde’ en welke aspecten van toerisme bijdragen aan deze ‘waarde’ wordt niet van bovenaf bepaald, maar verkregen vanuit een dialoog met de verschillende betrokken partijen. Voor de duurzame ontwikkeling van de bestemming Nederland is betrokkenheid en draagvlak onder inwoners essentieel. Het zijn immers niet alleen overheden en ondernemers, maar juist ook inwoners die een bestemming maken.

Veel bestemmingsgebieden, waaronder Utrecht, zoeken nog naar de beste manier om bewoners te betrekken en de dialoog met hen aan te gaan over toerisme. Onderzoeker Bert Smit: "Door te starten vanuit een dialoog met de verschillende betrokken partijen, te luisteren naar de verschillende posities, zorgen en kansen die deze partijen zien kan er een gemeenschappelijk doel geformuleerd worden.”

Project 3: Een vooruitziend en rechtvaardig toerisme model (ETM)

In het onderzoek naar bewonersprofijt bespraken we individueel versus collectief profijt. Maar hoe kun je die profijt eerlijk op de bestemming verdelen? Daarover gaat het project ‘Een vooruitziend en rechtvaardig toerisme model (ETM)’. Dit CELTH-project heeft tot doel een routekaart te ontwikkelen van interventies die destinatie managementorganisaties ondersteunen bij eerlijker verdelen van de waarde die dat toerisme voor gemeenschappen genereert.

Projectpartners zijn European Tourism Futures Institute van NHL Stenden University of Applied Sciences, Breda University of Applied Sciences, HZ University of Applied Sciences, The Travel Foundation, Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen en Destination Think. Het project wordt gesponsord door Goteborg & Co, Catalan Tourist Board, TravelLocal en First Rate.

Er is al veel kennis over de economische, sociale, culturele en ecologische voordelen van toerisme. In dit project zijn de onderzoekers vooral geïnteresseerd in hoe deze voordelen worden verdeeld in de lokale gemeenschap. In deze studie bestuderen de onderzoekers ‘best practices’ van over de hele wereld. Dit zijn voorbeelden die door het werkveld zijn aangedragen.

In het onderzoek worden vijf categorieën van rechtvaardigheid onderscheiden.

In het onderzoek worden vijf categorieën van rechtvaardigheid onderscheiden. Allereerst in economische rechtvaardigheid, in andere woorden de verdeling van de economische voordelen. Wie profiteert er bijvoorbeeld economisch van toeristische activiteiten op de bestemming? Waar komt de opbrengst terecht en wordt deze opnieuw geïnvesteerd in de lokale gemeenschap? Ten tweede zoeken ze naar ecologische rechtvaardigheid of te wel het eerlijke gebruik van natuurlijke hulpbronnen. Een derde aspect betreft ruimtelijke rechtvaardigheid gekoppeld aan bijvoorbeeld nabijheid en eerlijke toegang tot attracties/voorzieningen/openbare ruimte. Ten vierde beschouwen ze culturele gelijkheid waarbij de vertegenwoordiging van voorheen ondervertegenwoordigde segmenten van de samenleving in het toerismebeleid en het bestemmingsaanbod een grote rol speelt. En ten vijfde sociale rechtvaardigheid, waar de focus ligt op de waarden en initiatieven waardoor lokale bevolking kan deelnemen aan toeristische ervaringen, met speciale aandacht voor diegenen die er anders niet van zouden profiteren.

Met het bestuderen van deze voorbeelden krijgen de onderzoekers een beter beeld van de mechanismes die onder deze praktijkervaring liggen. Deze mechanismes, waarvan politieke rechtvaardigheid er één is, worden vertaald naar een model wat gebruikt kan worden door bedrijven en organisaties die hun bestemming rechtvaardiger willen ontwikkelen. En met deze politieke rechtvaardigheid; mechanismes die leiden tot betrokkenheid, empowerment, co-creatie en participatieve besluitvorming hebben we weer de relatie te pakken met het project rond bewonersbetrokkenheid.

Het model moet leiden tot een routekaart naar een rechtvaardigere toeristische sector. De routekaart moet een praktisch instrument worden met mechanismen en interventies rond de vijf soorten gelijkheid, inclusief voorbeelden uit de casestudies.

Onderzoeker Bernadett Papp "Ik hoop dat de sector de conclusies en aanbevelingen van het rapport zal onderschrijven en ernaar zal handelen. Mijn doel is om het gesprek rond gelijkheid, rechtvaardigheid en eerlijkheid te verdiepen, belanghebbenden uit de academische wereld, de industrie en de publieke sector te verenigen achter een gedeelde visie voor een rechtvaardiger toerismemodel, en misschien zelfs een verklaring te ondertekenen, vergelijkbaar met de Glasgow Declaration over klimaatactie in het toerisme.”

Tools in ontwikkeling

Met deze drie studies wordt kennis ontwikkeld rond het meten van profijt voor bewoners op bestemmingen, worden tools ontwikkeld om de betrokkenheid van bewoners bij toerisme te vergroten en maken we een routekaart voor een eerlijker verdeling van de voordelen van toerisme op de bestemming.

Menno Stokman, directeur van CELTH sluit af: "Naast de grote en groeiende economische waarde van bezoek, kan bezoek ook positieve sociaal maatschappelijke bijdragen leveren aan bestemmingen, bijvoorbeeld aan vraagstukken als brede welvaart, hervorming van de landbouw, erfgoed en vitale steden. Met deze drie studies wordt kennis ontwikkeld rond collectief en individueel profijt voor bewoners van bestemmingen, worden tools ontwikkeld om de betrokkenheid van bewoners bij toerisme te vergroten en verkennen we een eerlijker verdeling van de voordelen van toerisme op de bestemming.”