Onderzoeksnotitie: De sociale waarde van vrije tijd – een drieluik

Van oudsher wordt aan vrijetijdsbesteding een maatschappelijke betekenis toegedicht. Deze maatschappelijke betekenis verandert echter door de tijd heen. Aan de ene kant komt dit omdat de sociale vraagstukken veranderen. Aan de andere kant verandert ook de manier waarop mensen hun vrije tijd besteden. Te denken valt bijvoorbeeld aan de invloed van sociale media. Dit roept de vraag op naar de sociale waarde van vrije tijd in de huidige samenleving. In het vorige nummer is theorie besproken aan de hand waarvan de sociale waarde van vrije tijd begrepen en onderzocht kan worden. Ik beargumenteerde dat de (informele) vrijetijdsinfrastructuur een veld van activiteiten, plaatsen en evenementen creëert waarbinnen mensen zich bewegen en contacten leggen die van sociale betekenis zijn. In dit tweede deel illustreer ik het idee van een vrijetijdsinfrastructuur met onderzoeksresultaten.

Esther Peperkamp, lecturer, Breda University of Applied Sciences, peperkamp.e@buas.nl

Met het begrip vrijetijdsinfrastructuur refereer ik aan Klinenberg (2018) die het belang van een sociale infrastructuur onderstreept. Het is belangrijk om te beseffen dat het niet alleen om de ruimtelijke dimensie gaat, maar om het geheel van plaatsen, activiteiten en evenementen waarbinnen en waartussen mensen zich bewegen en waardoor sociale interacties, contacten en uiteindelijk netwerken ontstaan. In dit opzicht kan -analoog aan de anatomie van de creatieve stad (cf. Cohendet et al. (2010))- ook gesproken worden van de ‘anatomie’van vrijetijdsbesteding als voedingsbodem voor sociale cohesie en sociaal kapitaal.

Vanuit de gedachte dat vrijetijdsactiviteiten contexten biedt voor ontmoetingen tussen mensen, is in dit onderzoek gekeken naar activiteiten waarbij het regelmatig ontmoeten rondom een gemeenschappelijke interesse of gedeelde focus centraal staat. Zo heb ik gekeken naar activiteiten in een wijkcentrum, en naar activiteiten die werden georganiseerd door een lokale organisatie voor de integratie van vluchtelingen. Verder hebben studenten van de opleiding Leisure Studies aan Breda University of Applied Sciences in het kader van dit onderzoek een aantal initiatieven bestudeerd, waarvan er hier één uitgelicht zal worden.

Het wijkcentrum: de handwerkclub

Elke week komen een stuk of twintig vrouwen variërend in de leeftijd van begin veertig tot rond de tachtig bij elkaar in een wijkcentrum om samen te handwerken. De bijeenkomsten zijn een uitvloeisel van een workshop die de coördinator van de activiteit ruim tien jaar geleden gaf. In het begin waren de bijeenkomsten bij haar thuis. Later zijn deze verplaatst naar het wijkcentrum.

Hoewel de activiteit in de basis om handwerken draait, zijn de vrouwen in de praktijk bezig met uiteenlopende activiteiten, zoals breien, haken, kleuren, diamond painten, woordzoekpuzzels maken, sierraden maken, samen kaarten of rummikub spelen. Ondertussen wordt er onderling gekletst, hoewel er ook vrouwen zijn die vooral luisteren. Soms wordt de wekelijkse bijeenkomst gebruikt voor een extra activiteit zoals een gezamenlijke lunch of een workshop geïnitieerd door de coordinator.

De bijeenkomst is op verschillende manieren van sociale waarde. Voor sommige vrouwen is het een manier om op een fijne manier de tijd te vullen. Voor anderen staan ontmoeting en sociale contacten meer op de voorgrond. De gespreksonderwerpen variëren van het bespreken van alledaagse dingen, lokale gebeurtenissen, of het nieuws, tot (zeer) persoonlijke onderwerpen zoals relatieproblemen. In dit opzicht vervult de bijeenkomst een belangrijke sociale functie, namelijk het bieden van emotionele steun. Een deelneemster benoemt dat ze het waardeert ‘dat je je ei kwijt kunt en dat je hoort hoe anderen erover denken’ (Interview 1). Ook is er sprake van instrumenteel sociaal kapitaal. Er wordt advies gegeven of hulp geboden bij kleine problemen. Het lijkt misschien onbeduidend dat hulp geboden wordt met -bijvoorbeeld- kleine digitale problemen, maar deze laagdrempelige hulp moet niet onderschat worden. Digitale vaardigheid is belangrijk in de huidige samenleving, maar niet vanzelfsprekend, zeker niet onder een oudere of niet-werkende doelgroep.

Het is belangrijk met het oog op de activiteit als ontmoetingsruimte om te benadrukken dat deelname laagdrempelig is vanwege de locatie en de verwachtingen van deelname: wel of niet praten, wel of niet bezig zijn – het kan allemaal. Ook in financieel opzicht is de activiteit toegankelijk. Voor deelname betalen de deelneemsters 50 cent aan een ‘lief-en-leed-potje’ waaruit kaarten en bloemen worden betaald bij speciale gelegenheden, en waarvan enkele keren per jaar een extra activiteit wordt georganiseerd. Daarnaast kost koffie of thee 60 cent. Deze lage prijzen zijn mogelijk door de locatie. De doelstelling van het wijkcentrum is om plek te bieden aan activiteiten die de buurt ten goede komen: binding met de buurt is een voorwaarde voor het gratis gebruik van de ruimtes. Kosten voor deelname aan activiteiten kunnen hiermee laag worden gehouden.

De deelneemsters ontmoeten elkaar ook bij andere gelegenheden: in het wijkcentrum, in de wijk, en daarbuiten. Het bewuste wijkcentrum is een ontmoetingscentrum voor wijkbewoners waarin een scala aan activiteiten plaatsvindt. Het gaat dan om activiteiten van de KBO, bijeenkomsten rondom verslaving, koorrepetities, maar ook om vrij toegankelijke, informele hobby-activiteiten zoals schilderen, handwerken, kaarten maken, diamond painten, enzovoort. Daarnaast zijn er evenementen zoals een midzomerfestijn, workshopmiddag, of preuvenement. De coördinator van de handwerkclub is bij de organisatie hiervan betrokken, en werft ook vrijwilligers uit de handwerkclub om bij deze andere activiteiten te assisteren.

Het zijn dit soort evenementen die op hun beurt weer voor nieuwe aanwas zorgen. Zo zijn ook de huidige deelneemsters bij de bijeenkomsten terecht gekomen: ze hebben ervan gehoord door kennissen of buurvrouwen die zij eerder beter hebben leren kennen op buurtevenementen.

Ik ben erbij gekomen via mijn buurvrouw, die woont hier tegenover, die zat erbij, en ik ben best creatief. (Interview 2)

Andere vrouwen zijn aangesloten nadat ze een workshop hadden gevolgd van de coördinator van de activiteit of nadat ze deelgenomen hadden aan een buurtactiviteit waar ze andere deelnemers of de coördinator zelf leerden kennen.

Toen het nog in [oude locatie] zat werd er een workshop kralentasjes breien georganiseerd. En daar ben ik op af gekomen en daar is alles een beetje uit voortgevloeid. (Interview 3)

Dit illustreert hoe ontmoetingen in evenementen (een workshop, buurtspeeldag) resulteren in deelname aan andere activiteiten (de handwerkclub) en vice versa.

Het cultureel centrum: Open Atelier

Een deelneemster van de handwerkclub zingt ook in het koor dat repeteert in het wijkcentrum, en via dit koor neemt ze deel aan een kunstactiviteit die georganiseerd wordt door een organisatie voor de integratie van vluchtelingen. Dit is een voorbeeld van hoe activiteiten een keten vormen en bij elkaar een vrijetijdsinfrastructuur vormen waarbinnen mensen zich bewegen.

Elke vrijdag komt een groepje vrouwen uit verschillende landen in een cultureel centrum bij elkaar om samen te schilderen, onder leiding van een vrijwilligster van een stichting voor vluchtelingen. De stichting heeft tot doel vluchtelingen een thuis te geven en verbinding tussen oude en nieuwe inwoners tot stand te brengen. De stichting runt de noodopvang, en probeert daarnaast verbinding te zoeken met reeds gevestigde statushouders. Met behulp van vrijwilligers organiseert de stichting activiteiten waarbij samen gegeten wordt, taallessen, naailessen, sportactiviteiten en evenementen. Ook sluit de stichting aan bij evenementen die door andere partijen in de stad worden georganiseerd. Op deze manier is de organisatie ingebed in een lokaal netwerk van verschillende actoren.

Net als de handwerkactiviteit vindt de kunstactiviteit zijn oorsprong in een andere activiteit.

Ja, hoe ben ik daar nou bij gekomen...... Goh. Ik denk via het tekenen in de [opvanglocatie]. [Ik ben daar] gaan tekenen met die kinderen, en toen kwam ik A. tegen, en A. woont in de opvang. En die kan heel goed tekenen. En toen was het van ‘goh, zullen we een keer gaan schilderen?’ en dat vond ze leuk, zij schildert ook graag, en zo is van het een het ander gekomen.(Interview met vrijwilligster)

De kunstactiviteit wordt ook bijgewoond door inwoners, die hun weg hebben gevonden via de link van de vrijwilligster met het vrouwenkoor uit het hierboven beschreven wijkcentrum. De vrijwilligster zingt in dit vrouwenkoor en heeft andere koorleden uitgenodigd om deel te nemen aan de kunstactiviteit. Omgekeerd hebben bewoonsters van de opvang hun weg gevonden naar het vrouwenkoor naar aanleiding van een optreden van het koor in de noodopvang.

De opzet van de activiteit verschilt van de opzet van de handwerkclub. De vrijwilligster bedenkt een opdracht waar deelneemsters (ook hier gaat het om vrouwen) mee aan de slag kunnen, maar deelneemsters kunnen ook zelf met iets aan de slag gaan. Tijdens de activiteit wordt er in eerste instantie niet gepraat, omdat de deelneemsters geconcentreerd bezig zijn. Naarmate de activiteit vordert, ontstaan er ook spontane gesprekken bijvoorbeeld over culturele verschillen en taal, lokale gebeurtenissen, of persoonlijke ervaringen. Ook deze bijeenkomst biedt dus een platform voor het uitwisselen van informatie en ervaringen -bouwstenen van sociaal kapitaal- op een laagdrempelige manier.

Toegankelijkheid en laagdrempeligheid worden ook hier gerealiseerd door de kosten voor deelname en de vrijblijvendheid van deelname. Voor de activiteit wordt geen eigen bijdrage gevraagd. De ruimte wordt gehuurd door de stichting voor vluchtelingen en het materiaal wordt verschaft door de leidende vrijwilligster.

De activiteit opent voor de deelneemsters uit de stad de deur naar wederom evenementen van de stichting, zoals culturele feesten in de noodopvang, gezamenlijke maaltijden die de stichting organiseert in buurthuizen en een excursie naar een museum. Deze bijeenkomsten vormen een gelegenheid om zowel bestaande banden verder aan te halen, als om nieuwe gezichten te zien.

Whatsapp: community voor boekliefhebbers

De eerdergenoemde activiteiten zijn lokaal opgezette activiteiten. Internet speelt daar een rol in in zover deelnemers via Whatsapp en Facebook met elkaar communiceren, en via Facebook hun lokale netwerken bouwen en onderhouden. Het internet zelf is echter ook een ontmoetingsplek. Mensen met een gedeelde interesse vinden elkaar op internet. Vaak wordt het internet als iets gezien dat losstaat van de alledaagse, lokale werkelijkheid. In de praktijk blijkt de sociale dynamiek in zulke online groepen overeenkomsten te tonen met lokale activiteiten en zijn ook hier toegankelijke plekken van belang. Een voorbeeld hiervan is een Whatsapp boekenclub die studenten van Buas bestudeerd hebben.

De Whatsapp boekenclub vindt zijn oorsprong in TikTok en is opgericht omdat via Whatsapp meer interactie tussen gebruikers mogelijk is. Veranderingen van dit medium maakten het ontstaan van verschillende subgroepen mogelijk, waardoor Whatsapp een aantrekkelijk medium is geworden om grote communities te bedienen met subgroepen. Een aanzienlijk deel van de subgroepen van de Whatsapp groep heeft geen betrekking op boeken, maar op andere gedeelde interesses, zoals gamen. In een half jaar tijd is de Whatsapp-groep uitgegroeid tot een community met duizend leden.

Leden van de groep geven aan dat ze lid zijn geworden omdat ze in hun directe omgeving weinig gelijkgestemden hebben. Het aantrekkelijke van de groep is daarnaast ook de sociale interactie: ‘Er werd meteen zoveel gekletst en zoveel gepraat dat ik er gewoon in gebleven ben’. De community wordt ervaren als een warme, veilige groep met een fijne sfeer. Sommige leden kenden elkaar al voordat ze lid werden van de groep.

Deelname vervult een sociale behoefte van leden en is laagdrempelig.

Ja, ik dacht ‘deze enorme groep mensen heeft dezelfde hobby’s en interesses. Misschien kan ik een leuke groep mensen vinden om gewoon mee te kletsen, ik hoef niet eens met ze om te gaan, maar gewoon om te kletsen.’ Daarmee ben ik begonnen en ja, dat was de reden waarom ik lid ben geworden, en ik dacht als het niets is als het niet leuk is of zo dan kan ik er altijd nog uitstappen. (Interview met A.)

Ook binnen deze community wordt hulp geboden als iemand aangeeft hulp nodig te hebben. ‘Iedereen staat wel voor elkaar klaar en als je een vraagt hebt, dan helpt iedereen elkaar gewoon.’ Deze hulp kan op het gebied van boeken zijn (leestips, maar ook meedenken als iemand juist een boek wil schrijven). Maar ook op het persoonlijke vlak wordt hulp geboden, soms in de vorm van een luisterend oor of advies, maar ook praktische hulp komt voor.

Twee maanden geleden was er een kleine meetup […]. Veel van hen ontmoetten elkaar voor het eerst en ik denk dat ik een week daarvoor had afgesproken met een meisje -ze deed mijn nagels- omdat ze een aankondiging deed: ‘ik heb wat mensen nodig om op te oefenen, want ik doe de opleiding tot nagelstyliste’. […]Dus ik stuurde haar een berichtje ‘waar woon je? want misschien kan ik komen’ en ze woont 15 minuten van mijn huis. Dus sprak ik een week van tevoren af om mijn nagels te doen. En toen ontmoette ik haar weer op de dag van de ontmoeting. Ik heb dus één meisje één keer ontmoet en de tweede keer de hele groep. (Interview met A.)

Wat het interviewfragment ook illustreert, is dat interactie niet beperkt blijft tot online interacties. De community organiseert (regionale) meetups die een gelegenheid zijn om elkaar beter te leren kennen. Daarnaast spreken leden ook af om naar activiteiten of evenementen te gaan rondom boeken. Zo kan het zijn dat leden elkaar tegenkomen in de LocHal in Tilburg of bij een BookTok evenement in een boekwinkel. De beschikbaarheid van zowel locaties als activiteiten en evenementen als aanleiding voor ontmoetingen zijn uiteraard cruciaal om contacten met anderen te leggen en aan te halen.

Wat de boekenclub ook gemeen heeft met de eerder beschreven activiteiten, is dat er sprake is van een coördinator, in dit geval moderator genoemd, die een sleutelrol speelt in het bewaken van de sfeer. In alle drie de gevallen functioneert de coördinator als een informele leider. De coördinatoren of moderatoren initiëren extra activiteiten en evenementen, zoeken actief naar activiteiten om aan deel te nemen en brengen mensen met elkaar in contact. Het is opvallend dat in alle gevallen de coördinatoren een achtergrond hebben in sociaal-maatschappelijk werk, zoals een opleiding kunstzinnige therapie of toegepaste psychologie en werk als activiteitenbegeleidster voor ouderen.

Conclusie

In de onderzochte casussen gaat het om informele vrijetijdsbesteding die niet valt binnen de gebruikelijke formele categorieën om sociaal kapitaal en sociale cohesie te meten. Het zijn geen officiële verenigingen of clubs. Toch is er in zekere zin sprake van lidmaatschap. Het gaat om informeel lidmaatschap, waarbij regelmatige aanwezigheid en sociale interacties het bestaan van een groep of club suggereert. Die groep bestaat bij de gratie van de aanwezigheid van de deelnemers.

Wat deze drie casussen, ondanks de verschillen duidelijk maken, is dat informele, laagdrempelige ontmoetingen van grote sociale betekenis zijn. De gemeenschappelijke focus is een aanleiding/excuus is om op een ongedwongen manier mensen te ontmoeten. Een toegankelijke locatie faciliteert deze ontmoetingen. Dat betekent dat dit soort activiteiten sterk afhankelijk zijn van toegankelijke, vaak gesubsidieerde locaties, zoals een wijkcentrum, cultureel centrum of bibliotheek. Kleine evenementen die ook op of in samenwerking met deze locaties plaatsvinden kunnen vervolgens aanleiding zijn tot het kennismaken met nieuwe mogelijkheden voor activiteiten.

Op deze manier ontstaat er een netwerk van plekken, activiteiten en evenementen waartussen mensen zich bewegen, en waarmee er nieuwe mogelijkheden ontstaan voor ontmoetingen.

In het volgende nummer: Deel 3 - De sociale waarde van vrije tijd in kaart gebracht

Het onderzoek waarop deze publicatie berust is gesubsidieerd door Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA (NWO) in het kader van de regeling hbo-postdoc.

Referenties

• Cohendet, P., Grandadam, D., & Simon, L. (2010). The anatomy of the creative city. Industry and innovation, 17(1), 91-111.
• Klinenberg, E. (2018). Palaces for the people: How social infrastructure can help fight inequality, polarization, and the decline of civic life. Crown.