Actueel: Eigen doctoraatsprogramma voor Nederlandse hbo’s

De Nederlandse hogescholen gaan de komende jaren een eigen doctoraatsprogramma vormgeven. De professional doctorate (PD) is het ontbrekende sluitstuk op de bacherlor/masterstructuur zoals die in het verleden in het hbo is ingevoerd. De PD is heel anders ingericht dan de promotietrajecten aan de universiteiten maar geeft wel hetzelfde eindniveau (EQ8). Leisure, Tourism & Hospitality is een van de zeven domeinen waar in totaal 135 kandidaten de komende jaren met praktijkgericht onderzoek aan de slag gaan. In Vrijetijdstudies gaan we de trajecten van deze LTH-kandidaten op de voet volgen.  De pilot is opgestart door de Vereniging Hogescholen in samenwerking met het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Regieorgaan SIA. In het domein leisure, tourism, hospitality werken zeven hogescholen met CELTH samen in de pilot: Hotelschool The Hague, Saxion Hogeschool, Breda University of Applied Sciences, NHL Stenden Hogeschool, HZ University of Applied Sciences, Inholland en Hotel Management School Maastricht/Zuyd Hogeschool.

Ton Vermeulen, redacteur, NRIT Media, ton@nrit.nl
Jos van der Sterren, Program Lead Research and Graduate School, Breda University of Applied Sciences, Sterren.J@buas.nl

Aanleiding

Nederland heeft een relatief laag aantal opgeleiden op niveau 8, waar sprake is van een promotie, in de beroepsbevolking ten opzichte van andere landen waar een doctoraatstraject aan hogescholen meer gemeengoed is. Ten behoeve van de kenniseconomie en internationale concurrentiepositie is het nodig de aantallen opgeleiden op niveau 8 in de wetenschap en in bedrijven te vergroten. Wat daarbij niet helpt is dat het hbo door het ontbreken van een promotietraject minder interessant is geworden voor vwo-studenten. Dat heeft tot gevolg dat minder praktijkgerichte professionals met een hoog denkniveau het bedrijfsleven instromen.

"Een deel van de studenten die naar de universiteit ging, was eigenlijk beter op zijn plek op een hogeschool. Dat kon echter alleen als een hogeschool een aantrekkelijker alternatief zou worden.”
Kwartiermaker Frank van der Zwan-Scholtz – Vereniging Hogescholen

De weg naar de pilot professional doctorate

Het Bolognaproces heeft in heel Europa geleid tot een systeem van hoger onderwijs bestaande uit drie cycli: bachelor (EQ6), master (EQ7) en doctorale studies (EQ8). In Nederland was EQ8 voorbehouden aan universiteiten die dat in zogenaamde PhD’s vormgeven. In het Nederlandse hbo wordt sinds 2001 in lectoraten aan praktijkgericht onderzoek gewerkt en hebben zij grote stappen gemaakt in termen van zowel kwantiteit als kwaliteit van onderzoek. Onderzoekers, verbonden aan lectoraten die willen promoveren kunnen dat niet binnen het eigen hbo realiseren maar moeten daarvoor aansluiting zoeken bij een universiteit om een PhD-traject te doorlopen. Dat wakkerde de discussie aan voor een eigen 3e cyclus die beter aansluit bij de kern van het hbo en dat is praktijkgericht onderwijs en onderzoek.

"In 2018-2019 werd de roep om een derde cyclus steeds groter. Die roep was er al langer vanuit de kunsten, temeer omdat de kunsten geen academische pendant kennen. Hetzelfde geldt tot op zekere hoogte ook voor de hospitality-branche. Die roep werd ook versterkt omdat er een nieuwe generatie hbo-bestuurders aantrad die stelde: als we praktijkgericht onderzoek verder willen brengen, moeten we een derde cyclus hebben omdat die als katalysator daarvoor kan werken. Bovendien kunnen we met een derde cyclus de hogescholen verder professionaliseren, ook op het gebied van onderzoek.”
Kwartiermaker Frank van der Zwan-Scholtz – Vereniging Hogescholen

Na diverse pogingen, komt er in 2019 vaart in het proces doordat acht hogescholen een position paper uitbrengen waarin zij zich ten doel stellen een eigen 3e cyclus in het hbo te realiseren. Datzelfde jaar komen ook VSNU en de Vereniging Hogescholen met een position paper. Hierin wordt uitgesproken dat een 3e cyclus in het hbo een waardevolle toevoeging kan zijn aan het huidige stelsel van hoger onderwijs. In reactie daarop vraagt de minister van OCW de hbo-sector om een voorstel te doen voor de vorming van een 3e cyclus. Dat leidde in 2021 tot een voorstel van het programmateam 3e cyclus in het hbo: ‘University of Applied Sciences Professional Doctorate: Een beroepsopleiding waarin praktijkgericht onderzoek centraal staat’.

In diezelfde periode gaf CELTH namens zeven hogescholen en het werkveld in het document ‘Veerkrachtig Leisure, Tourism & Hospitality-domein: Propositie voor de ontwikkeling van een Professional Doctorate-programma’ haar interesse voor een PD-programma in gastvrijheidsdomein aan. Een jaar later (juni 2022) gaf onderwijsminister Robbert Dijkgraaf het startsein voor pilots in zeven domeinen, waaronder leisure, tourism en hospitality. In mei 2023, zijn de voorstellen van de eerste kandidaten goedgekeurd en kon de PD echt van start.

"In Nederland hebben we geen universitaire opleidingen die in het LTH-domein actief zijn. In onze branche moeten hbo’s voor een PhD altijd samenwerken met andere disciplines op universiteiten. Tegelijkertijd is het zo dat we als hogescholen in het LTH-domein wel een sterk onderwijs- en onderzoeksaanbod hebben. We zijn dus goed georganiseerd op de inhoud. Met de PD kunnen we daar nu een extra laag aan toevoegen door op EQ8-niveaugoed onderzoek te faciliteren, maar wel met een praktischere insteek dan bij de PhD.”
Menno Stokman – directeur Centre of Expertise Leisure, Tourism & Hospitality

De 25 samenwerkende hogescholen hebben in de pilot tezamen 135 PD-trajecten te vergeven die via SIA worden gesubsidieerd. Ook het domein leisure, tourisme & hospitality heeft onder de vlag van CELTH een PD-traject ingericht. De komende jaren kunnen 17 PD-kandidaten in het LTH-domein starten. Inmiddels zijn in het LTH-domein zes PD-kandidaten aan de slag met hun traject.

Wat is de PD?

De professional doctorate (PD) maakt een doorlopende leerlijn van associate degree via bachelor en master tot doctorate in de beroepskolom mogelijk. Het PD-programma voorziet in de toenemende behoefte aan hoogopgeleide professionals die in staat zijn complexe beroepsgerichte kennis en -ontwerpvragen op te pakken en zo bij te dragen aan duurzame innovatie. Het programma draagt ook bij aan de verdere profilering en professionalisering van het praktijkgericht onderzoek aan het hbo.

"Er zit een belangrijk verschil tussen de lectoren van de hogeschool en de hoogleraren van de universiteit. Bij de laatste categorie vereist de vraagstelling vrijwel alleen wetenschappelijk onderzoek. Bij de hogescholen komt de vraagstelling uit het beroepenveld. Dit vergt ook onderzoek, maar moet oplossingen bieden voor het beroepenveld, de professionals die daar werkzaam zijn en het onderwijs.”
Albert Cornelissen - voorzitter VaCo-PD

De PD is een nieuwe beroepsopleiding aan het hbo waarin praktijkgericht onderzoek centraal staat. Kandidaten worden opgeleid tot hooggekwalificeerde onderzoekende professionals die leren interveniëren in complexe praktijken op niveau EQF8. PD-kandidaten leren interventies te ontwikkelen rond complexe vraagstukken. Een interventie wordt hierbij gezien als een set van handelingen, een proces, een methode, een aanpak, handelingskennis, een product of een prototype die door de kandidaat wordt ontwikkeld om een bijdrage te leveren aan het vraagstuk dat centraal staat in een PD-traject.

Voor een PhD-er is het belangrijk dat deze bijdraagt aan kennisontwikkeling en zelfstandig wetenschappelijk onderzoek kan uitvoeren. In een PD gaat het om complexe maatschappelijke vraagstukken waar een kandidaat in een iteratief proces een daadwerkelijke verandering teweeg kan brengen. Onderzoek is bij de PD ondersteunend bij de uiteindelijke doelstelling dat je transformatieprocessen helpt realiseren.

PD kandidaten ontwikkelen zich niet alleen tot onderzoeker maar ook als professional, innovator en change agent. Vooral de rol van change-agent is hard nodig omdat de wereld om ons heen steeds complexer wordt. Als je in een wereld - waar alles met alles samenhangt - verandering teweeg wilt brengen, heb je mensen nodig die daarvoor geëquipeerd zijn.

"We hadden als slogan ‘Leren interveniëren in complexe praktijken’. Daarbij kwam al meteen naar voren dat de PD-kandidaat in zijn traject zich ontwikkelt als onderzoeker, professional, innovator en change-agent. Die slogan en de vier rollen vormden en vormen een prachtig ijkpunt voor waarmee je in de PD bezig bent.”
Kwartiermaker Frank van der Zwan-Scholtz – Vereniging Hogescholen

De integratie van rollen tijdens het interveniëren in complexe omstandigheden gebeurt binnen het PD-traject door zogeheten iteratief en kort-cyclisch handelen. Dat houdt in dat er een relatief snelle afwisseling plaatsvindt van analyseren, onderzoeken, ontwerpen, implementeren en evalueren. Op deze manier vindt het innoveren van de beroepspraktijk reeds tijdens het PD-traject plaats: de effecten van het interveniëren worden meteen geanalyseerd en onderzocht, waarna een volgende reeks van ontwerpen en implementeren plaatsvindt. Een PD is daarmee misschien wel moeilijker den een PhD: je moet namelijk niet alleen de methodische kant laten zien, maar ook de uitvoeringskant. De eindproducten van een PhD komen samen in een portfolio op het gewenste niveau dat niet alleen hoeft te bestaan uit wetenschappelijke artikelen.

"De PhD werkt toe naar een proefschrift waarbij het gaat om het verleggen van academische kennis en om peer-reviewed wetenschappelijke artikelen. Bij de PD komt de vraag uit het veld waar je werkzaam bent. Het doel is dat de opbrengst van de PD – naast wat er aan wetenschappelijke activiteiten gebeurt – ertoe leidt dat je tot innovatie komt. Daarom zit in de PD de rol van ‘change agent’, omdat je op die manier iets terug kunt geven waarmee bedrijven, instellingen of scholen een handvat hebben om te vernieuwen.”
Albert Cornelissen - voorzitter VaCo-PD

PD-ers zijn onderdeel van de onderzoeksinfrastructuur van de hogescholen. Dat is in de meeste gevallen een lectoraat. Daarmee versterken ze ook de lectoraten die door projectfinanciering vaak niet in staat zijn om langjarig aandacht aan een vraagstuk te geven.

De status van de PD

De PD is nadrukkelijk nog een pilot en van een feitelijke promotie is vooralsnog geen sprake omdat de professional doctorate nog niet is vastgelegd in de Wet Hoger Onderwijs. De Professional Doctorate heeft derhalve geen wettelijk beschermde status en levert dus geen graad en/of officiële titel op, zoals dit wel het geval is voor de associate degree, bachelor, master en PhD. Wel ontvangt de kandidaat een getuigschrift. Het is de ambitie om het benodigde wetswijzigingstraject gedurende de looptijd van de pilot succesvol af te ronden. De pilot loopt in totaal zeven jaar waar in de eerste vier jaar kandidaten kunnen instromen.

"Mijn wens is dat de politiek zegt, wanneer we aan de voorwaarden hebben voldaan, dat deze groep met terugwerkende kracht dezelfde titel krijgt, die later in de wet wordt vastgelegd.”
Kwartiermaker Frank van der Zwan-Scholtz – Vereniging Hogescholen

Hoe is de PD georganiseerd?

De PD is door de hogescholen op een aantal aspecten heel anders georganiseerd dan door universiteiten. Zo werken in zeven verschillende domeinen hogescholen thematisch samen. Elk domein heeft een Graduate Commissie. Ze zijn verantwoordelijk voor de selectie van de kandidaten, voor het onderwijsprogramma dat de kandidaten nodig hebben en voor het vaststellen van de beoordelingscriteria. De Graduate Commissie van elk domein geeft goedkeuring voor de start van een PD-traject. Kandidaten kunnen ter voorbereiding van hun PD een pré-PD-programma volgen.

"De domeinaanpak is ten eerste belangrijk omdat hogescholen enorm variëren in omvang en ten tweede omdat door meerdere hogescholen samen te nemen je massa creëerde voor een bepaald domein. Bovendien combineer je het beste wat hogescholen te bieden hebben op een bepaald domein door ze met elkaar te laten samenwerken.”
Kwartiermaker Frank van der Zwan-Scholtz – Vereniging Hogescholen

De PD-programma’s van de domeinen worden op kwaliteit beoordeeld en gecertificeerd door de landelijke Vaco-PD (Validatie Commissie PD). In de pilotperiode werken de PD-programma’s gezamenlijk aan verdere professionalisering van de kwaliteitszorg.

"Als het gaat om de kwaliteit van de PD zijn er twee organen die dat moeten borgen. De Vaco-PD en de Graduate Commissie (GC). De belangrijkste van de twee is de Graduate Commissie. Elk domein heeft een GC. Het voordeel van de GC is dat deze gevormd wordt uit lectoren over de grens van de hogescholen heen. Daardoor krijgen we hopelijk een landelijk verband met een gemeenschappelijk kwaliteitsoordeel en gemeenschappelijke kwaliteitscriteria.”
Albert Cornelissen - voorzitter VaCo-PD

Kandidaten kunnen een beroep doen op het Graduate Network in hun domein met lectoren, onderzoekers en werkveldpartners. PD-ers worden begeleid door een begeleidingscommissie die bestaat uit twee lectoren en twee werkveldpartners.

Voor wie is de PD?

De PD richt zich op drie groepen kandidaten. Ten eerste de praktijkbeoefenaar, iemand die werkt in een van de werkvelden waar het hbo professionals voor opleidt. Als zo iemand de ambitie heeft om de beroepspraktijk verder te verbeteren en dat wetenschappelijk verantwoord wil doen, is de PD een goede optie. Ten tweede het eigen hbo-personeel: docenten of docenten-onderzoekers die zich graag willen specialiseren. Deze groep ging voorheen een aantal jaren naar de universiteit voor een PhD. Voor deze doelgroep is het waardevol dat ze nu een doctoraat kunnen volgen binnen de hogeschool. Tenslotte is de PD een traject voor masterstudenten die zich verder willen bekwamen in onderzoeken en in interveniëren. Deelnemers aan het PD-programma moeten, naast een erkend masterdiploma, over aantoonbare praktijkervaring en praktijkinzichten beschikken.

"Voor de eerste ronde kwamen de kandidaten bijna allemaal nog vanuit de hogescholen en amper uit het werkveld. Ik merk dat er nu al externe partijen uit het werkveld zijn die zich melden omdat ze PD-kandidaten willen leveren en ook bereid zijn om die kandidaten te financieren.”
Albert Cornelissen - voorzitter VaCo-PD

Het belang van de PD voor het gastvrijheidsdomein

Dat het gastvrijheidsdomein meedoet aan de pilot is van groot belang vanwege de grote transities waar de sector voor staat. Die zijn niet op te lossen op de klassieke manier met bachelors en masters. Die hebben niet het vereiste niveau, hebben een te korte looptijd, en missen vaak de verbinding met concrete vraagstukken uit het werkveld. De sector heeft juist behoefte aan onderzoekers die een thema beetpakken waarmee ze een aantal jaren aan de slag gaan aan de hand van concrete vraagstukken uit de praktijk die ook generiek toegepast kunnen worden.

Als je kijkt naar toekomstbestendigheid – een kernbegrip in de PD – is het LTH-domein een sector die veel toekomstgerichte vraagstukken op zijn bord heeft liggen. Ik heb het dan over vraagstukken als de verduurzaming van businessmodellen, de transitie naar toekomstbestendige ondernemingsvormen in de breedste zin van het woord, de impact van het gastvrijheidsdomein op de sociale omgeving, de milieuomgeving en de natuurlijke omgeving, de kwaliteit van werk, de tekorten op de arbeidsmarkt en de mismatch tussen de kwaliteiten die we nodig hebben en de kwaliteiten die geleverd worden en tot slot robotisering en AI. Dit zijn allemaal vraagstukken die niet zijn op te lossen op de klassieke manier met bachelors en masters. De sector heeft namelijk behoefte aan onderzoekers die een thema beetpakken waarmee ze een aantal jaren aan de slag gaan aan de hand van concrete praktijkgerichte vraagstukken.”
Jos van der Sterren – secretaris graduate committee domein Leisure, Tourism & Hospitality

Een ander belangrijk argument voor het domein en de daarin actieve hbo’s om in te stappen is dat er in het domein geen universitaire opleiding bestaat. In onze branche moeten hbo’s voor een PhD altijd samenwerken met andere disciplines op universiteiten. Tegelijkertijd is het zo dat hogescholen in het LTH-domein wel een sterk onderwijs- en onderzoeksaanbod hebben. Met de PD kunnen ze daar nu een extra laag aan toevoegen door op niveau EQ8 goed onderzoek te faciliteren, maar wel met een praktischere insteek dan bij de PhD.

"De eerste stap voor iemand die geïnteresseerd is in een PD-traject is om te kijken of jouw probleem wordt getackeld door het Programmadocument van de LTH. Daar staan namelijk de acht thema’s waarop we ons willen richten mooi beschreven. Als je voorstel connectie heeft met een van de thema’s is de volgende vraag om te kijken bij welke lector je moet zijn. Neem daarvoor contact op met de mensen uit de Graduate Committee van ons domein. Zij kunnen je verwijzen naar de juiste lector.”
Jos van der Sterren – trekker domein Leisure, Tourism & Hospitality

En nu?

De hogescholen hebben met de pilot professional doctorate een majeure taak op zich genomen. Het was eenvoudig geweest een hogeschoolaanpak in plaats van een domeinaanpak te kiezen, het PhD-traject min of meer te kopiëren en er een hbo-sausje over te gooien. Maar een dergelijk plan had ongetwijfeld geleid tot een te weinig onderscheidend profiel ten opzichte van de promotietrajecten aan de universiteiten. De hogescholen hebben heel bewust gekozen het unieke van hbo’s, het
praktijkgerichte, ook in de professional doctorate voorop te stellen. Omdat het werkveld niet zit te wachten op wetenschappelijke publicaties die na jaren studie verschijnen, hebben ze voor de PD ingezet op iteratieve, kort cyclische innovatietrajecten waar het werkveld op korte termijn echt wat aan heeft. Bijkomend voordeel van de samenwerking in de PD is dat hogescholen, die in de strijd om de leerlingenaantallen vaak elkaars concurrent zijn, op inhoud eendrachtig kunnen samenwerken.

Valkuilen zijn er zeker ook. Zo moet er nog heel veel worden ontwikkeld voor een stevig fundament onder de PD. Waar universiteiten op honderden jaren ervaring kunnen leunen, is voor de hbo’s alles nieuw. De domeingerichte structuur maakt beslissingen niet altijd sneller, hopelijk wel beter. Daarnaast is er ook een risico op verkokering waar processen tussen domeinen te ver uiteen gaan lopen. Voor de Vaco-PD de taak dat scherp in de gaten te houden. Ook de evenwichtige verdeling van de kandidaten over de drie verschillende doelgroepen is een punt van aandacht. Binnen de hbo’s is de PD in ieder geval ruimhartig omarmd en de belangstelling onder docenten en onderzoekers groot. Dat ondanks een onzekere wettelijke verankering en titel. Laatste donkere wolk aan de horizon is dat er aan het eind van de pilot wel een heel mooi raamwerk met prachtige resultaten ligt maar de financiering opdroogt. Want een promotietraject is niet goedkoop. Voor elke kandidaat is maximaal 249.400 beschikbaar.

"Ik ben er daarom van overtuigd dat de PD zichzelf verkoopt. Het is zo’n mooi, nieuw en elegant leer-, ontwikkel- en onderzoekstraject, waar we in Nederland nu onontgonnen gebied aan het ontginnen zijn. Mijn hoop is daarom dat tegen de tijd dat de PD in de wet wordt opgenomen, het een vanzelfsprekendheid is dat dat gebeurt.”
Kwartiermaker Frank van der Zwan-Scholtz – Vereniging Hogescholen

Referenties

• Vereniging Hogescholen (2021), University of Applied Sciences Professional Doctorate
• CELTH, Veerkrachtig Leisure, Tourism & Hospitality-domein (2020)
• Website Vereniging Hogescholen, https://www.vereniginghogescholen.nl/themas/professional-doctorate
• Interview Frank van der Zwan-Scholtz op www.professionaldoctorate.nl
• Interview Albert Cornelissen op www.professionaldoctorate.nl
• Interview Menno Stokman en Jos van der Sterren op www.professionaldoctorate.nl