Boekbespreking: Balling in eigen land. Het oorlogsdagboek van Andries Sternheim

Door Esther Peperkamp

Dit boek is niet het eerste boek over Andries Sternheim. Al eerder is de biografie van deze socioloog verschenen, die beschouwd wordt als één van de grondleggers van de vrijetijdssociologie. Zo publiceerde hij in 1932 Zum Problem der Freizeitgestaltung in het Zeitschrift für Sozialforschung en in 1939 over het probleem van de vrije tijd in de totalitaire staat (Beckers, 1986). Als socialist en vakbondsman heeft hij zich dan al beziggehouden met vraagstukken van de arbeidersbeweging, zoals de achturige werkdag en betaalde vakantie. Zijn betrokkenheid brengt hem in 1931 naar Genève als hoofd van de nieuwe vestiging van het Institut für Sozialforschung, hoofdkwartier van de Frankfurter Schule. In de eerder verschenen biografie leerden we al veel over de positie en rol van Andries Sternheim in de Frankfurter Schule (Mulder, 1991). Zijn ideeën en opvattingen kregen weinig erkenning van de andere denkers van de Frankfurter Schule, wat hem een levensreddende vlucht naar Amerika zou kosten.

In Balling in eigen land staat het dagboek van Sternheim centraal dat hij sinds het voorjaar van 1943 bijhoudt. Begin januari 1944 worden Sternheim en zijn vrouw ontdekt op hun onderduikadres in Heemstede. Sternheim weet zijn dagboek mee te nemen en slaagt erin het af te geven aan het echtpaar Sjoerd en Willy Hogeweg uit het verzet. Het is zijn wens om het dagboek na de oorlog te publiceren. Sternheim had het al een titel, inhoudsopgave, paginanummers en titels van hoofdstukken gegeven. De vergelijking dringt zich hierop met Anne Frank, die eveneens haar dagboek redigeerde met het oog op publicatie. Net als het dagboek van Anne Frank geeft Sternheims dagboek een indringend tijdsbeeld.

Het boek is verdeeld in twee delen. In het eerste deel schetsen de auteurs uitvoerig het beeld van Sternheim als wetenschapper, socialist en persoon. Deze hoofdstukken behandelen de levensloop van Sternheim vanaf zijn vroege ‘vormende’ jaren tot aan de nasleep van de verdeling van de erfenis na zijn dood. Hierbij maken de auteurs gebruik van fragmenten uit Sternheim’s dagboek.

In het tweede deel van het boek vinden we Sternheims dagboek, voorzien van enkele voetnoten die de beschreven gebeurtenissen in historisch perspectief plaatsen. Het dagboek begint op het moment dat de familie onder moet duiken. De urgentie van de keuze is duidelijk, maar Sternheim ziet het toch als een keuze.

26 mei 1943 - Het is er eindelijk van gekomen en het is beter gegaan dan wij hadden durven verwachten. Wij wisten al langer dan een jaar, dat wij bij het voortduren van de oorlog hadden te kiezen tussen volledige capitulatie dat wil zeggen verbanning naar Polen met ontbering en dood voor ogen of het in stilte verlaten van de woning met in ieder geval de kans het leven erbij te behouden. Wij kozen het laatste.

De beheersing van de eerste hoofdstukken wankelt in de latere hoofdstukken, als Sternheim hoort dat zijn twee zoons -apart van elkaar- zijn opgepakt en weggevoerd.

12 juni 1943 Ik heb gepoogd hetgeen nu met mijn zoon dreigde te gebeuren -wat wist ik niet precies, maar ik voelde dat het iets heel ernstigs zou zijn – te objectiveren en als ‘geval’ te beschouwen, zoals er thans duizenden in alle landen zijn aan te wijzen.

Het dagboek eindigt tenslotte met een indringende brief gericht aan zijn zoon Paul, niet wetende of hij zijn zoon nog terug zou zien.

Het dagboek getuigt van moed, hoop, en liefde voor zijn zonen. Het dagboek heeft de oorlog overleefd, in tegenstelling tot het gezin Sternheim. Alle vier komen zij in 1944 om in Auschwitz.

Sternheim toont zich in zijn dagboek een begenadigd schrijver en scherpe observator. Het dagboek is veel meer dan alleen een persoonlijk document. In het dagboek beschrijft hij ook de oorlog en het leven van joden in Nederland. Hij heeft weinig woorden nodig om op een treffende en pakkende manier de situatie waarin hij en anderen zich bevinden te beschrijven. Het is een bijzonder en aangrijpend tijdsdocument van de hand van een man die zich al voor de oorlog bezighield met vraagstukken rond vrije tijd en werk die vandaag de dag nog steeds actueel zijn.

Referenties

• Beckers, T. (1986). Andries Sternheim en de studie van vrije tijd in de Frankfurter Schule. Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 12(4), 680-709.
• Mulder, B. (1991). Andries Sternheim: Een Nederlands vakbondsman in de Frankfuter Schule. Zeist: Kerkenbosch.