Actueel - De coöperatie vormt een herontdekte samenwerkingsvorm die uitstekend past bij de transitie naar een duurzame toekomst

Het aantal coöperaties is de afgelopen jaren flink gegroeid in Nederland. Volgens cijfers van de Nationale Coöperatieve Raad (NCR) naar het coöperatieve landschap in Nederland, zijn er in 2023 3.253 actieve coöperaties ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Ten opzichte van het eerste meetmoment in 2016 is er een stijging te zien van 30%. De coöperatie is echter geen nieuwe organisatievorm, en is van oudsher met name te vinden in land- en tuinbouw, de financiële dienstverlening en de verzekeringssector. Inmiddels is de coöperatie ook in de gezondheiszorg, het onderwijs, energieproductie en publieke dienstverlening in opkomst. Binnen de toeristische sector zien we de coöperatie echter nog maar weinig terug komen (op dit moment zijn er slechts zeven actieve coöperaties in de sector). Tegelijkertijd liggen hier mogelijk kansen om toerisme bij te laten dragen aan bredere maatschappelijke doelstellingen en uitdagingen rondom duurzaamheid en leefbaarheid binnen de sector aan te gaan. In dit artikel onderzoek ik op welke manier de coöperatie een bijdrage zou kunnen leveren rondom vraagstukken op het gebied van duurzaamheid, en in welke situaties een coöperatie een antwoord zou kunnen zijn voor uitdagingen binnen de toeristische sector.

Shirley Nieuwland, specialist duurzaam toerisme, Paradise Found, shirley@paradisefound.nl

De coöperatie als organisatievorm voor een duurzamere toekomst

De coöperatie op zichzelf is geen nieuwe organisatievorm en wordt al jarenlang gebruikt in verschillende sectoren. In Nederland bestaan coöperaties sinds 1872, het jaar waarin de eerste coöperatiewet werd aangenomen (Bijman, 2023). Een coöperatie is een zelfstandige organisatievorm waarbij verschillende personen zijn samengekomen om economische, sociale en culturele ambities te behalen. Een coöperatie kan bestaan uit een groep ondernemers, burgers/consumenten maar ook medewerkers, organisaties of overheden. De coöperatie zien we voornamelijk opkomen in sectoren die sterk aan verandering onderhevig zijn en/of waar de markt tekort schiet. Belangrijke kenmerken van een coöperatie zijn dat er sprake is van gezamenlijk eigenaarschap (de coöperatie is eigendom van alle individuele leden), een democratisch bestuur (elk lid heeft een stem) en is gericht op het belang van de leden (in plaats van externe investeerders) (Mazzarol et al., 2014). Gezamenlijk zorgen deze eigenschappen ervoor dat de focus ligt op gedeelde waarden in plaats van het maximaliseren van individuele winst. Daarnaast zorgt het ook voor transparantie in de besluitvorming omdat alle leden kunnen controleren of de coöperatie ook daadwerkelijk handelt naar de doelen. Om deze redenen wordt het gezien als een organisatievorm die potentie heeft om bij te dragen aan maatschappelijke en duurzame missies.

De mogelijkheden van de coöperatie binnen toerisme

De mogelijkheden die een coöperatie biedt om bij te dragen aan een duurzamere samenleving, zou ook binnen het toerisme kansen kunnen bieden. De toeristische sector staat voor grote uitdagingen waaronder vraagstukken op het gebied van druk en overlast op bewoners en bestemmingen, maar ook de impact die toerisme heeft op klimaat is een veel besproken thema. In de huidige markt hebben grote partijen vaak de overhand, waarbij in veel gevallen het maximaliseren van de winst één van de belangrijkste doelen is. Tegelijkertijd komen de lasten hiervan veelal bij de lokale gemeenschap en/of natuur terecht (denk aan verminderde leefbaarheid, (geluids)overlast, vervuiling, hogere woningprijzen en piekdrukte). Tegelijkertijd moeten de kleinere, lokale ondernemers vaak het onderspit delven en komen duurzame of maatschappelijke initiatieven moeilijk van de grond. De coöperatie biedt mogelijkheden om een tegenwicht te bieden waarmee de belangen van de lokale gemeenschap voorop gesteld worden én duurzame waarden gewaarborgd.

Hierin zie ik in ieder geval twee vormen die zouden kunnen leiden tot duurzamere organisatievormen binnen toerisme. Een eerste manier is om als organisatie in de toeristische sector te starten als coöperatie om als bedrijf aan de duurzame of maatschappelijke missie te kunnen blijven vasthouden. Een coöperatie is niet afhankelijk van externe investeerders die invloed mogen uitoefenen op de koers van het bedrijf. Hierdoor is er minder risico om te vervallen in verdienmodellen die weliswaar (mogelijk) meer geld opleveren, maar niet in lijn staan met de kernwaarden van het bedrijf. Een goed voorbeeld van een bedrijf die voor deze manier van werken gekozen heeft is het bedrijf Fairbnb, dat in 2018 officieel gestart is als coöperatief in Italië om een eerlijke tegenhanger te bieden voor het platform Airbnb. Waar Airbnb met het huidige beleid al lang afgeweken lijkt te zijn van het oorspronkelijke idee van profijt wat bij bewoners terecht komt, wil Fairbnb hier opnieuw op inzetten. Voorop staat het belang van de bestemming en bewoners door onder andere nauw samen te werken met lokale overheden. Het beleid wordt aangepast op de lokale omstandigheden waardoor bijvoorbeeld op sommige plaatsten een ‘één-host, één-huis’ beleid bestaat waardoor verhuur kleinschalig en lokaal blijft. Verder zorgt Fairbnb voor een eerlijke inkomen voor hosts door geen (hoge) commissie te vragen en wordt een deel van de inkomsten geïnvesteerd in lokale projecten - gekozen door de lokale gemeenschap. Door het coöperatieve model dat gekozen is waarbij leden die deze principes ondersteunen zijn aangesloten, wordt gegarandeerd dat Fairbnb in de toekomst niet toch een andere koers kan gaan nemen en winstmaximalisatie alsnog voorop kan gaan stellen.

Ook het Belgisch-Nederlandse bedrijf European Sleeper dat in 2021 is opgericht om nachttreinen in Europa nieuw leven in te blazen, heeft gekozen voor de coöperatie als organisatievorm. Het oprichten van de coöperatie is een reactie op het maatschappelijk draagvlak dat op dat moment al leek te bestaan rondom de heropleving van het Europese nachttrein netwerk onder een brede community. Met een coöperatie als organisatievorm kunnen verschillende mensen uit deze community gedeeltelijk eigenaar zijn van het bedrijf en daarmee ook een actieve bijdrage leveren aan de start van een duurzaam initiatief. Dit kan in financiële zin zijn, maar leden kunnen daarnaast ook een stuk deskundigheid met zich meebrengen waar de coöperatie van kan profiteren. Een sterk en oprecht verhaal dat aansluit bij wat er leeft in de samenleving kan daarbij bepalend zijn voor succes. Zo waren bij de eerste financieringsronde van European Sleeper alle aandelen binnen 15 minuten verkocht. Inmiddels rijden de eerste nachttreinen naar Berlijn en staan voor de komende jaren ook Praag en Barcelona als bestemmingen op de planning. Deze vorm van een coöperatie kan dus ook zorgen voor de financiëring van een initiatief om te kunnen starten, zeker wanneer er hoge toetredingsdrempels voor een specifieke markt gelden, zoals hier het geval is. Verder geldt ook bij European Sleeper dat winstoptimalisatie niet het hoogste doel is, maar dat in eerste instantie de maatschappelijke missie voorop staat. De coöperatie als organisatievorm was daarom een logische keuze.

Een tweede manier waarop de coöperatie een antwoord kan bieden op uitdagingen binnen de toeristische sector is wanneer bewoners en ondernemers samengaan in een coöperatief om lokale belangen te waarborgen. Een voorbeeld hiervan is de Toerisme Coöperatie Groningen waarbij toeristische ondernemers zich verenigd hebben om een gezamenlijke stem aan tafel te hebben. Het doel van de toerisme coöperatie was in eerste instantie groei van het aantal banen en het versterken van de trots van het gebied onder bewoners en ondernemers. Vervolgens is er een actieplan opgesteld dat uiteindelijk is doorvertaald naar een beleidsvisie. In deze beleidsvisie komt ook het bewonersprofijt sterk naar voren als één van de belangrijke speerpunten. De kracht van deze manier van samenwerken van ondernemers ligt in het feit dat een coöperatie meer dan alleen een samenwerkingsverband is. Het is een officiële organisatievorm en de serieuze betrokkenheid van leden wordt vaak als een voordeel ervaren. Daarnaast heeft iedereen in dit geval een gelijke stem waardoor besluiten die tegen het belang van de ondernemers in genomen worden bijna niet mogelijk zijn.

Deze manier van krachten bundelen zou mogelijk ook een oplossing kunnen bieden voor Nederlandse vakantieparken die steeds vaker opgekocht worden door grote investeerders waarbij bestaande recreatieplaatsen vaak ruimte moeten maken voor dure chalets of tiny houses. Wanneer eigenaren van deze plaatsen en andere partijen zich zouden verenigen in een coöperatie zou mogelijk een tegenwicht geboden kunnen worden aan deze grote partijen. Op die manier kunnen dan ook lokale belangen en karakter beter gewaarborgd worden. Daarnaast kan het organiseren in een coöperatief ervoor zorgen dat zowel de lokale gemeenschap als natuurlijke omgeving mee kunnen profiteren van de (duurzame) ontwikkeling van het vakantiepark (Voids, 2023).

Tot slot, zijn er ook kruisverbindingen tussen sectoren mogelijk. Dit zien we vaak bij multistakeholder coöperaties die zich vereningen in een gebiedscoöperatie. Hierbij staat niet het belang van één specifieke partij voorop, maar is er een breder belang zoals de duurzame ontwikkeling van een gebied, waarop ingezet wordt. Verschillende partijen verenigen zich dan om gemeenschappelijke doelstelling te behalen. Een voorbeeld hiervan is de gebiedscoöperatie Buijtenland van Rhoon waarbij onder andere recreatieondernemers, boeren en natuurorganisaties samenwerken om het gebied te ontwikkelen op een manier waarbij natuur, landbouw en recreatie hand in hand gaan (Buijtenland van Rhoon, 2019). In dit geval is (het aantrekken van) toerisme en recreatie geen primair doel maar is het onderdeel van de totale gebiedsontwikkeling. Er wordt holistisch gekeken naar wat nodig is in het gebied en hoe recreatie, natuurinclusieve landbouw en natuur elkaar kunnen versterken.

Uitdagingen en aanbevelingen

Omdat de coöperatie (nog) niet de meest bekende en gangbare organsatievorm is, zijn er naast kansen ook een aantal uitdagingen. Ten eerste is financiering vaak een groot vraagstuk omdat een coöperatie een zelfstandig verdienmodel nodig heeft. Waar het voor partijen als Fairbnb of European Sleeper redelijk voor de hand ligt wat dit verdienmodel is, ligt dat voor een gebiedscoöperatie of een ondernemerscoöperatie ingewikkelder. Zo is de Toerisme Coöperatie Groningen per 1 oktober j.l. opgeheven door een tekort aan financiering. Inkomsten ophalen vanuit lidmaatschap van ondernemers is vaak niet voldoende en moet aangevuld worden met alternatieve financiëring die niet altijd voorhanden is. Investeringen aantrekken is ingewikkeld, juist omdat er vanuit de investeerders vaak een wens op controle of beslissingsbevoegdheid is. Bij het starten van een coöperatie is het dus van belang om goed na te denken welke financiërings- mogelijkheden er zijn. Een zelfstandig verdienmodel, (deels) vanuit de leden, of steun vanuit de overheid is noodzakelijk maar zeker niet altijd gemakkelijk te realiseren. Hier ligt dus ook een rol voor overheden om het opzetten en ontwikkelen van coöperaties te stimuleren bijvoorbeeld door middel van het aanbieden van (eenmalige) subsidies of structurele financiering.

Afhankelijk van het type coöperatie, wordt ook een stuk legitimiteit vanuit de overheid gezien als één van de belangrijke succesfactoren voor een coöperatie, met name bij multistakeholder- en gebiedscoöperaties. De overheid kan aan deze coöperatieven ruimte geven door middel van het opstellen van wettelijke kaders waarbij de opdracht voor uitvoering neergelegd wordt bij de coöperatie. Op die manier houden direct betrokken partijen zoals ondernemers, bewoners en bijvoorbeeld natuurbeheerinstanties zeggenschap en heeft de overheid voornamelijk een richtinggevende en ondersteunende rol.

Van groot belang is bovendien dat er meer kennis over de coöperatie beschikbaar komt, binnen de toeristische sector, maar ook daarbuiten. Het op- en inrichten van een coöperatie is een complex proces waarvoor gespecialiseerde kennis nodig is. Ondanks dat deze organisatievorm goed lijkt te passen bij de transitie naar een duurzamere samenleving, is er weinig informatie beschikbaar over de toepassing ervan in de praktijk. Dit zorgt in sommige gevallen ook voor twijfel bij potentiële leden en mogelijke financierders. Jos Bijman, universitair hoofddocent aan de Universiteit in Wageningen, geeft ook aan dat er in Nederland opvallend weining onderzoeks- en onderwijsprogramma’s bestaan rondom het thema coöperaties ten opzichte van andere Europese landen. Voor overheden en kennisinstellingen in Nederland ligt hier dus een rol om hier meer aandacht aan te besteden (Bijman, 2023). Ook al bestaande coöperaties kunnen hier hun bjidrage aan leveren door opgedane kennis en ervaring toegankelijk te maken en te delen met geïnteresseerde partijen.

Met meer kennis over de inrichting en financiering van de coöperatie lijkt deze organisatievorm zeker mogelijkheden te bieden voor een aantal duurzame vraagstukken en uitdagingen die er liggen binnen de toeristische sector. De specifieke eigenschappen van een coöperatie maken dat deze organisatievorm uitermate geschikt is voor het bundelen van krachten van verschillende partijen met een gezamenlijke (maatschappelijke of duurzame) missie. Daarmee vormt de coöperatie een samenwerkingsvorm die uitstekend past bij de transitie naar een duurzame toekomst.

Dit artikel is mede tot stand gekomen door inzichten van Luc van den Boogaart van Ginder, Chris Engelsman van European Sleeper, Daisy Ripmeester-Lommen van Bluehub en Klaas Holtman van Groningen Toerisme Coöperatie.

Referenties

• Bijman, J. (2023). Oude en nieuwe coöperaties in het landelijk gebied. Tijdschrift CDV. https://www.tijdschriftcdv.nl/inhoud/tijdschrift_artikel/CD-2021-4-15/Oude-en-nieuwe-cooperaties-in-het-landelijk-gebied
• Buijtenland van Rhoon (2019). Streefbeeld Buijtenland van Rhoon. https://www.buijtenland-van-rhoon.nl/wp-content/uploads/sites/96/2018/06/BuijtenlandvanRhoonStreefbeeld.pdf
• Mazzarol, T., Reboud, S., Limnios, E. M., & Clark, D. (Eds.). (2014). Research handbook on sustainable co-operative enterprise: Case studies of organisational resilience in the co-operative business model. Edward Elgar Publishing.
• Voids (2023). Reset het vakantiepark landschap van de toekomst. https://www.collegevanrijksadviseurs.nl/binaries/college-van-rijksadviseurs/documenten/publicatie/2023/01/23/young-innovators-2022-vitale-vakantieparken/230116_RESET_booklet.pdf