Basiskwaliteit recreatie

Naar buiten gaan is goed voor je. Er zullen weinig mensen zijn die dat eenvoudige advies niet onderschrijven. Maar toch... we bewegen te weinig, worden te dik en lijden aan ziektes die met meer bewegen te voorkomen en soms zelfs te genezen zijn. Naar buiten gaan is populair, veel mensen wandelen en fietsen. Toch is het allerminst vanzelfsprekend dat iedereen woont en werkt in een omgeving waar een eindje wandelen of fietsen vanuit huis op een prettige en veilige manier mogelijk is. En dat terwijl we bijna allemaal vaak naar buiten gaan. Een boodschap, een frisse neus, de hond uitlaten, naar het werk, de bioscoop, het café. Of we gaan echt op pad op de fiets of (al dan niet hard) lopend de natuur in, met de auto naar het bos of het recreatiegebied. We zijn niet de enigen, op een mooie zondag kun je soms over de hoofden lopen. Natuur en recreatie op loop- of fietsafstand, dicht bij huis is er vaak niet.

Tekst: Harry Boeschoten

Om naar buiten te gaan gebruiken we paden en routes. Soms zijn die prettig en brengen ze ons veilig en makkelijk naar waar we willen. Soms bestaat de ideale route gewoonweg niet. Vanwege obstakels als wegen of kanalen. Of is de route niet fijn, of zelfs onveilig. Dat kan anders. De aandacht voor goede, groene en blauwe netwerken groeit gestaag. Zo streeft de coalitie van recreatie- en natuurorganisaties NLBuiten naar een samenhangend netwerk voor lopen, fietsen, paardrijden en varen.

De afgelopen jaren wordt gepleit voor het wonen en leven in een groenere omgeving. Een andere positieve ontwikkeling is ‘groen groeit mee’ waarbij met de bouw van nieuwe woningen óók nieuwe groene gebieden worden aangelegd. Ook het idee om bestaande en nieuwe groene gebieden tot één geheel te smeden wint terrein. Daarbij wordt steeds gekeken naar twee invalshoeken: versterking van de mogelijkheden van groene recreatie, bewegen en sport én naar versterking van de natuur in onze stads- en dorpslandschappen.

De discussie over de benodigde omvang voor dat soort netwerken en groengebieden begint uit te kristalliseren. Naast omvang (oppervlakte) en netwerk (dóórlopend, drempelloos systeem) is het invullen van de juiste kwaliteit cruciaal. Kwaliteit van inrichting en beheer vanuit het perspectief van de natuur én vanuit de mens. Daarbij maakt het overigens nogal uit of je met de kinderwagen, de rollator, hardlopend of met de speed pedelec op pad wil gaan.

Geen nationaal recreatiebeleid

De overheid speelt, zie artikel 22 van de Grondwet, een cruciale rol in het waarborgen van de maatschappelijke en culturele ontplooiing van burgers. De mogelijkheden om vrije tijd op een gezonde en plezierige manier door te brengen is een essentieel onderdeel van deze verantwoordelijkheid. Die verantwoordelijkheid wordt echter maar matig ingevuld. Het ontbreekt aan visie én verantwoordelijkheid. Want wie ‘gaat’ eigenlijk over recreatie? Welke minister heeft dat in zijn/haar portefeuille? Tot in de jaren ’90 was er een Directie Openluchtrecreatie bij het ministerie van LNV. Sinds die is opgeheven is er geen nationaal beleid meer geformuleerd. De verantwoordelijkheid is naar provincies en gemeenten overgeheveld. Soms vind je dat terug in het takenpakket van gedeputeerden of wethouders maar van een samenhangend recreatiebeleid is zelden sprake.

"Openluchtrecreatie vaak domweg vergeten bij inrichting en beheer.”

Door het ontbreken van een landelijke visie en beleid wordt openluchtrecreatie vaak domweg vergeten bij inrichting en beheer. Met het opheffen van het Kenniscentrum Recreatie in 2011 ontbreekt het daarnaast aan een kennis-condensatiepunt. Kennis is nu vaak verouderd en versnipperd; denk aan omvang van het recreatie-areaal (ruimte), routenetwerken (toegankelijkheid), voorzieningen (beleving) enzovoort. De randvoorwaarden voor een krachtig en eigentijds recreatiebeleid zijn dus zwak of niet ingevuld.

Noodzaak voor basiskwaliteit recreatie

In het Voorontwerp voor de Nota Ruimte dat door het vorige kabinet aan de Tweede Kamer is aangeboden zitten evenwel hoopvolle haakjes voor aandacht voor buitenrecreatie. Zo staat er: "Voldoende groene ruimte in en om de stad draagt bij aan een betere fysieke en mentale gezondheid. Daarnaast helpt het creëren van groene netwerken en groene schakels voor recreatie en sport om sociaaleconomische gezondheidsverschillen tegen te gaan. Meer mensen willen gebruik maken van dezelfde hoeveelheid ruimte voor recreatie, wat zijn weerslag heeft op de beschermde natuurgebieden.

De groei van het toerisme komt hier nog bovenop.” Waar die groene leefomgeving dan aan zou moeten voldoen is maar zeer ten dele ingevuld. Wel wordt het belang van groen-blauwe netwerken voor mens en natuur erkend in de handreikingen die door LVVN en VRO recent zijn uitgebracht.

Voor behoud en versterking van de natuur wordt nagedacht over de invulling van een ‘basiskwaliteit natuur’; daarbij worden doelen en randvoorwaarden geformuleerd die natuurkwaliteit buiten Natura2000 en het Natuurnetwerk Nederland nastreven. Parallel daaraan zou een mensgerichte "basiskwaliteit recreatie” ingevoerd kunnen worden.

Deze basiskwaliteit recreatie is een nieuw concept dat de kernwaarden en randvoorwaarden definieert voor het ontwikkelen en onderhouden van de recreatieve onderlegger van ons land. Een systeem van recreatieve inrichting van groene netwerken en gebieden die voldoen aan de behoeften van mensen en waar een bijdrage wordt geleverd aan de natuur.

Zo’n basiskwaliteit kent verschillende invalshoeken. Denk aan ruimtelijke, sociale, economische en ecologische aspecten. De beleidsverantwoordelijkheid daarvoor ligt bij ministeries, provincies en gemeenten. Nu is zo’n opdeling in aspecten en een gezamenlijke verantwoordelijkheid altijd gevaarlijk; het kan er toe leiden dat niemand zich aangesproken voelt. Daarom is het zo belangrijk dat de nationale beleidsverantwoordelijkheid op ministerieel niveau eenduidig geregeld wordt.

Deze verkenning onderbouwt de invulling van basiskwaliteit recreatie aan de hand van verschillende invalshoeken en doet een voorstel voor een gestructureerde aanpak voor operationalisering.

Basiskwaliteit Recreatie

Alle mensen streven ernaar gelukkig en gezond te worden en te blijven. Basiskwaliteit recreatie kan daar aan bijdragen. Het beschrijft hoe de buitenruimte ingericht (en beheerd) zou moeten worden. Dan gaat het om:

• voldoende aantrekkelijke, groene en waterrijke plekken in de buurt om te recreëren zoals parken en natuur- en recreatiegebieden,
• groen-blauwe verbindingen tussen woonkernen en het buitengebied die deze gebieden tot één netwerk samensmeden om te wandelen, fietsen, varen en paard te rijden en
• voorzieningen en attracties (denk aan het brede scala van bankjes tot en met horeca en speelvoorzieningen).

Kortom een netwerk van gebieden en verbindingen dat overal en voor iedereen aanwezig en toegankelijk is. Toepassing hiervan leidt tot een landschap met een recreatie-onderlegger. Daarbinnen liggen de parken, natuur- en recreatiegebieden als toplocaties. Een basis voor een goed en gezond leven. Wanneer de condities van de basiskwaliteit recreatie niet gehaald worden zal er makkelijk sprake kunnen zijn van beweegarmoede met alle negatieve gevolgen van dien.

"Een systeem van recreatieve inrichting van groene netwerken en gebieden die voldoen aan de behoeften van mensen en waar een bijdrage wordt geleverd aan de natuur.”

Basiskwaliteit recreatie borgt daarmee de ‘recreatieve aansluiting’ van huishoudens op hun omgeving. Het betreft basiscondities en is van toepassing in heel Nederland. Extra aandacht verdienen bestaande topgebieden waarmee een recreatie- en een verbindingentekort is. Zie daarvoor bijvoorbeeld de studie "Meer ruimte voor recreatie. Verkenning nationaal toekomstig recreatietekort” van de ANWB.

Hierbij ligt een parallel met het natuurbeleid; daar is sprake van topgebieden (N2000), ingebed in een landelijk systeem/netwerk (Natuurnetwerk Nederland) dat weer ondersteund wordt door een overal geldende Basiskwaliteit Natuur.

Buiten komt uiteindelijk alles samen. Daar wordt het praktisch en is er behoefte aan duidelijkheid. Daarom is het goed handvatten en handreikingen beschikbaar te hebben en uiteindelijk te komen tot een soort handboek waarin elke betrokkene bij gebiedsontwikkeling vindt wat nodig is om recreatie een volwaardige plek in de gebiedsontwikkeling te geven. Voorbeelden van dergelijke handboeken zijn te vinden bij CROW dat een waaier aan thema’s op deze manier van hulpmiddelen heeft voorzien (zoals de Ontwerpwijzer voetgangers).

Zo’n handboek bevat kennis over de recreatieve behoeften. Deze behoeften zijn vertaald naar de verschillende randvoorwaarden om dit vorm te geven: ruimtelijk, sociaal, economisch, ecologisch. Het redeneert vanuit waarden zoals geluk, prettige woonomgeving, gezondheid, enzovoort en werkt dat uit in normen (omvang, toegankelijkheid, normen, inrichting, voorzieningen, enz.).

Invalshoeken van recreatiegebieden en recreatieve netwerken

Om een goede recreatie-onderlegger te realiseren zijn diverse invalshoeken van belang: ruimtelijk, sociaal, economisch en ecologisch:

• Ruimtelijk: het is een drempelloos en eindeloos netwerk, in het buitengebied en de bebouwde kom. De maaswijdte biedt mogelijkheden voor rondjes van gevarieerde lengtes. Dicht bij bebouwing is het netwerk fijnmaziger om ook korte rondjes mogelijk te maken. Daar zijn de paden stevig genoeg voor scootmobiels, kinderwagens en rollators.
• Sociaal: paden en gebieden zijn uitnodigend en moedigen aan om verder te verkennen. Lange rechte stukken zijn saai. Het netwerk loopt zo min mogelijk langs drukke wegen. Er zijn schaduwplekken, bankjes en picknickplekken. Het voelt welkom, veilig en vertrouwd. Het netwerk heeft ‘doelen’ en rustpunten, zoals horeca, speelgelegenheden en uitzichtpunten. Gebruikers dragen zelf bij, bijvoorbeeld door beheer van delen van het netwerk, geveltuintjes en zo. Samenwerken met kopje koffie versterkt verbinding. participatie, gezondheid en welbevinden.
• Economisch: het biedt werkgelegenheid en inkomsten door bestedingen van recreanten voor diverse ondernemers. Voldoende beweging leidt tot aanzienlijke besparingen op zorgkosten (tot wel 2,5 - 7,3 miljard).
  Grondeigenaren kunnen vergoeding krijgen voor het toestaan van wandel- en fietspaden op hun grond.
• Ecologisch: het versterkt natuur en het landschap (sluit aan op Basiskwaliteit Natuur, 10% groenblauwe dooradering en versterkt Natuurnetwerk Nederland). Versterkt de verbinding van mensen met de natuur.

Gebiedsgerichte uitwerking in deelgebieden

Elk ruimtelijk domein (bijv. woningbouw, landbouw en het rivierengebied) kent een andere dynamiek en vraagt om een gebiedsgerichte aanpak.Dan wordt het mogelijk op gebiedsniveau de juiste randvoorwaarden en handreikingen voor inrichting en beheer scherp te krijgen. Voor die verschillende velden zijn steeds andere actoren aan zet.

• Woningbouw: groene netwerken zijn onderlegger voor bouwprojecten. ‘Groen groeit mee’ zoals dat in de provincie Utrecht wordt nagestreefd biedt daartoe handvatten.
  Trekker: ministeries VRO en LVVN met provincies en gemeenten.
• Landbouw en groenblauwe dooradering: 10% nieuwe groene elementen voor het versterken van ecologische verbindingen en de biodiversiteit biedt ook goede kansen voor koppeling met recreatieve infrastructuur (klompenpaden, kerkenpaden). Rustpunten bieden kansen voor inkomsten én voor educatieve mogelijkheden over landbouw en natuur; economische voordelen én vergroten draagvlak voor de landbouw.
  Trekker: ministerie van Landbouw, Voedselzekerheid, Visserij en Natuur (LVVN)
• Rivierengebied: populair om te wonen en te recreëren. Potentie voor combinaties van natuur, recreatie en landbouw. Beleidmakers als de Vereniging van Nederlandse Riviergemeenten, maar ook water- en natuurbeheerders kunnen recreatie meekoppelen in hun plannen.
  Trekker; ministerie van I&W, Rijkswaterstaat

Tenslotte

We zijn al op weg naar basiskwaliteit recreatie. Er liggen aanzetten voor een handboek, en zijn suggesties gedaan voor versterking van de (nationale) beleidsvorming. Veel partijen hebben al ‘ja’ gezegd. Maar het vraagt vooraleer vergroten van de samenhang. Gezien de sterke koppeling met gezondheid zou het ministerie van VWS wel de meest aangewezen partij zijn om zaken bij elkaar te brengen. Ze kunnen rekenen op veel bijval en hulp!

Basiskwaliteit recreatie kan een wezenlijke bijdrage leveren aan een gezonde en groene inrichting van onze leefomgeving. Van dicht bij huis voor een frisse neus en een rondje met de hond tot en met een dagje op pad. Een goed verbonden netwerk van mooie en natuurrijke gebieden, binnen en buiten de bebouwde kom. Recreëren van de achtertuin tot in het buitengebied, dat wilt u toch ook?

Met dank aan Martine de Vaan, Rob Wolters, Paul Makken, Vincent Luyendijk, Mark Noordzij, Frank Hart, Aster Boeschoten, Angelique Vermeulen en Tinco Lycklama. &